Эртын эртэ сагта
Энэ дэлхэйн эртэдэ,
Урдын урда сагта
Улад зоной баргада,
Хүхэ голой эхиндэ,
Хүбшэ тайгын хаяада
Отог гэрхэн барижа,
Утаа гарган бааюулжа,
Аха дүүнэр хоюулаа
Айл һууһан юм һэн ха.
Тэрэ хоёр хүбүүд
Тэнэг сэсэн хоёр һэн.
Шаалай гэдэг ахань
Шамбай ехэ бэетэй,
Шадал ехэ хүсэтэй,
Шалбагар зузаан уралтай
Шал тэнэг юм һэн ха.
Дүү хүбүүн Шаанайнь
Дүүрэн сэсэн ухаатай,
Тусгаар олон аргатай,
Тунгалаг хурдан бэлигтэй,
Тоһон түргэн хэлэтэй,
Торгон нимгэхэн уралтай,
Онсо мэргэн харбаатай
Ой сэсэн юм һэн ха.
Иимэ хоёр хүбүүд
Эжытэеэ гурбуулан
Хоёр харагша үнеэтэй,
Хотошо Түмэр нохойтой,
Урьхаар ан баридаг,
Зангаар загаһа баридаг,
Хогшол зѳѳреэрээ дутамаггүй,
Хоолой юумээр туляагүй,
Амгалан тэнигэр байдалтай
Ажана һуудаг юм һэн ха.
Уһа мүрэн урдажа байба,
Саг жэл үнгэржэ байба.
Саһан, бороон орожо байба.
Он жэлэй ошохо бүри,
Уһа мүрэнэй урдаха бүри
Урьхань удардаг боложо,
Зангань задардаг болобо.
Ой сэсэн Шаанай
Зангаа яажа заһахые,
Урьхаа яажа уяхые,
Агнууряа яажа арьбажуулхые
Анхаран нэгэтэ бодобо.
- Шал тэнэг Шаалай,
Шалбааг сохижо байлтагүй:
Хүн хадаа хүдэлдэг,
Амитан хадаа абалдаг, - гээд,
Утаһа, нооһо ээрэжэ,
Урьха зангаа заһажа,
Ахаяа дуудажа асараад,
Арга заажа захалба:
- Ой, тэнэг ахаймни,
Агнаха, ябаха хэрэгтэй.
Ажалгүй һууха гээшэмнай
Адаг муухай хэрэг юм.
Урьха табижа һура,
Зангаа табижа занша.
Хатуу шэрүүниие үзэхэ
Хабаш болоо гээшэл даа.
Саһа бороондо даараха
Сагшни ерээ, - гэбэ ха.
Урьха, зангаяа үзүүлжэ байжа,
Уруу ѳѳдэнь эрьюулжэ байжа,
«Урьха иигэжэ уядаг юм,
Занга иигэжэ табидаг юм», - гэжэ
Заабари ехээр заабарилаад:
- Бархагар хара харганаатай
Баруун хонхор абаашаад,
Батаар уяжа табяад ерэ.
Үдэшэ бүри шалгажа,
Үглѳѳ бүри үзэжэ,
Ороһон юумыень барижа,
Үтэр наашань асархаш.
Энээниие хээд байгаа һаа,
Хара тархяа хаража шадахаш,
Хажуудахи хүндѳѳ туһалжа шадахаш, - гэжэ
Гэмэрэн байжа һургаад,
Тэндэ байһан урьхаяа
Тэбэрюулжэ ябуулба.
Шал тэнэг Шаалай
Ойлгоһон газартаа урьхалаад,
Заалгаһан газартаа зангалаад,
Гэдэргээ һѳѳргѳѳ тэхэрижэ,
Гэртээ бусажа оробо.
Ой сэсэн Шаанай:
- Одоо минии һуултагүй,
Олзын хойноһоо ошохом,
Хайрын хойноһоо харахам, - гээд,
Хотошо нохойгоо дахуулжа,
Хойто хүхэ хүбшэдѳѳ
Хонон агнахаар гараба ха.
Хүбшэ хангайн хаяагаар,
Хүлэр модоной буртагаар
Һүни дүүрэн тэнэбэ,
Һүгнэ, һэтэ махаба.
Ябагаар ябан туйлажа,
«Яһалын» оройдо хүрэбэ,
Үүрэй сайһанай һүүлхэнээр,
Үглѳѳнэй улаан наранаар
Харан гэхэдэнь - халюунууд,
Болгоон гэхэдэнь, булганууд
Модон бүри монсоролдобо,
Гэшүүһэн бүри хатаралдаба.
Ой сэсэн Шаанай
Булгануудыень буудажа мэдэбэ,
Халюухануудыень харбажа мэдэбэ.
Бууда буудаһаар булгануудаа
Бухалай зэргэ обоолбо.
Харба харбаһаар халюунуудаа
Хадын зэргэ суглуулба.
Ой сэсэн Шаанай
Одоо сэдьхэлээ ханаба.
Олзо боро булгануудаа,
Олон хара халюунуудаа
Орой дээрээ обоолжо,
Уулын зэргэ болгоһоор,
Хабтага соогоо хадагалжа,
Хадын зэргэ болгоһоор,
Баярай ехэ бардамтай,
Баясхалангай ехэ хүхюутэй,
Алхалааб гэжэ гэшхэлэн,
Арбан сажан һүрэжэ,
Жороолооб гэжэ ябажа,
Зургаан сажан һүрэжэ,
Агшан зуурын талада
Айлдаа хүрэжэ бусаба.
Гэшхэм зуурын барата
Гэртээ хүрэжэ ерэбэ.
Гэртээ ерэн гэхэдэнь,
Гэнэн тэнэг Шаалай
Олиг тэнэгээ бараагүй,
Ошожо урьхааш үзѳѳгүй;
Шал тэнэгээ бараагүй,
Шандагаяа ошожо абаагүй,
Гэзэгээ задалан наадажа,
Гэрээ дүүрэн дэбхэржэ,
Хүлѳѳрѳѳ тархи хэжэ,
Тархяараа хүл хэжэ,
Хүльбэржэ, мухарижа,
Һүхиржэ, шашхажа байба ха.
Ой сэсэн Шаанай
Орожо ерэһээр гэмэрбэ,
Шал тэнэг ахаяа
Шабхуурдан наншан алдаба:
- Нохой яндан ашатай,
Нобшо залхуу дэбтээри, - гэжэ
Гэмэрэн байжа хараагаад,
Урьхаяа үзэхыень эльгээбэ,
Зангаяа харахыень ябуулба.
Тэнэг Шаалай ошожо,
Тэрэ урьхаа үзэхэдэнь,
Хани хоёр шандаган
Хаагдашаһан байба ха.
Шал тэнэг Шаалай
Хоёр шандагаяа абажа,
Гайхахын ехээр гайхаба,
Эльбэхын ехээр эльбэбэ:
- Хоёр хайран шандагамни,
Яагаа һайханууд юмта,
Яагаа гоёхонууд юмта.
Ябажа талиижа харигты,
Нютагаа талиижа бусагты, - гэжэ,
Һайхашаан байжа табижархёод,
Шандагагүйгѳѳр бусаба ха.
Сэсэн дүүдээ ерэбэ,
Сэхынь баран хэлэбэ:
- Урьхадаа ошожо ерээб,
Ороһон юумыень үзѳѳб.
Хани хоёр шандаган
Хабшуулдашаһан байба.
Гайхахын ехээр гайхабаб,
Эльбэхын ехээр эльбэбэб.
«Хоёр хайран шандагамни,
Яагаа һайханууд юмта,
Яагаа гоёхонууд юмта,
Ябажа харигты даа,
Нютагаа бусагты даа», - гэжэ,
Һайхашааһандаа табяад,
Шандагагүй ерэбэб, - гэбэ.
Ой сэсэн Шаанай
Угаа ехээр уурлажа,
Тэнэг мунхагыень гайхажа,
Тэнхээ тамираа алдажа:
- Баригдаһан юумыень бү таби,
Бажуужа алаад асардаг бай, - гэбэ.
Үглѳѳдэрынь боложо,
Үнѳѳхи тэнэг Шаалай
Ухаандаа оруулан һанажа,
Урьха үзэхѳѳр ошобо.
Хүрэжэ ошоод харахадань,
Хүгшэн эхэнь хабшуулдаад:
- Хүбүүм, үтэр туһалыш,
Хүгшэн эхэеэ гаргыш,
Үглѳѳгүүр эндэ мэдэнгүй,
Үнеэдээ туужа ябатараа,
Хара муухай зангадаш
Халтиран орошобоб, - гэбэ ха.
Шал тэнэг Шаалай
Шашажа удаан байбагүй;
«Дууһан алаарай» гэһэн
Дүүгэйнгээ захяа дүүргэжэ,
Баригдаад байһан эхэеэ
Бажуун алахаяа забдаба.
Хүбүүн Шаалайнгаа тэнэгыень,
Хүдѳѳдэ алажа болохыень
Элирхэй һайтар мэдэхэ
Эхэнь иигэжэ хэлэбэ:
- Ангай зангада орогшодые
Алаха гээшэш зүбтэйш һаань,
Шамдажа намаяа гаргажа,
Шаанай дүүдээ абааша.
Абаашаад гэртээ намаяа,
Алаха болихо хоёроо
Дүүтэеэ хоюулан хэлсэжэ
Дүүргэхэт, - гэжэ эхынгээ
Үгэлэн хэлэхые ойлгожо,
Үрѳѳһэн хүлѳѳ булгарһан
Үтэлһэн эхэеэ үргэлѳѳд,
Үргэн ехээр алхалжа,
Гэшхэм ехээр гэшхэлжэ,
Гэртээ бусажа ерэбэ.
Сэсэн Шаанай дүүдээ
Сэхынь дууһан хэлэбэ.
Ой сэсэн Шаанай
Ухаа мэдээ алдажа,
Уураа ехэ хүрѳѳш һаа,
Дүүрэһэн хэрэгые мэдэжэ,
Дуугай болон намдажа:
- Эжынгээ бэе эмнүүлхэ
Эмшэниие залажа ерэ, - гээд,
Дүеэ тэнэг Шаалайгаа
Эмшэн тээшэ эльгээбэ.
Дан тэнэг Шаалайн
Дасан хүрэжэ ерэхэдэнь,
Хѳѳрэхэ, дуугарха хүн үгы,
Хүнды дуган байба ха.
Шаалайн гайхан харахада,
Шалхагар ламын шэнжэтэй
Шабар бурхан байба ха.
Шамдагай хажуудань ошожо,
Ушар хэрэгээ тайлбарилжа,
Уряал залал айладхаба.
Шабар бурханай шалхайжа,
Шал дуугай һуухадань:
- Дээрэнхы хэдэр лама, - гээд,
Дэндүү ехээр сухалдан,
Хүзүүнһээнь боожоор ооһорлон,
Хүтэлэн зүдхэхэ гэхэдэнь,
Табхар шабар бурханай
Тархинь таһаран унаба.
«Шалхайжа эндэ һуутараа,
Шабар болошоо юм байна», - гэжэ
Хара хубидаа һанажархёод,
Ганса толгойень тэбэрин,
Газаашаа гаража ябаба.
Тэрэ гэхын барагта
Хожогор ламбагай орожо,
Хорижо толгойень орхюулаад,
Ламын ошоһон газарые
Лаблан заажа үгэбэ.
Шал тэнэг Шаалай
Саашаа зорин ошобо.
Хадатай, модотой харгыда
Хаялуулан гэшхэлжэ ябахадань,
Хара гүрѳѳһэн – баабгай
Халдажа добтолон ерэбэ.
Мундуу тэнэг Шаалай
Мушхан, бажуун алажархёод,
Ламын ошоһон нютагта,
Ламатан байһан газарта
Залан сэхээр ерээд,
Залал айладхан золгобо.
Ямбархуу зантай лама
Яб таһа арсаба:
- Ябагаар ерэһэн шамтай
Яажа ошохобиб? – гэбэ.
Хүшэ тэнхээ ехэтэ
Хүйхэр тэнэг Шаалай:
- Хүшэмни яһала ехэ юм,
Хүзүүн дээрэм һуу, - гээд,
Хүндэ шалхагар ламаяа
Хүзүүн дээрээ үргэлэн,
Түрүүн ерэһэн харгыдаа
Түргэн гэшхэлэн оробо.
Шалхагар лама мэгдэнги,
Сошордуу дуугаар хэлэбэ:
- Байзыш, нүхэр, аргаарыш,
Буруу замда орообди,
Хара гүрѳѳһэнэй ябадаг
Харгы гээшэл энэмнай.
Ондоо, тэрэ харгыда
Ороё, - гэжэ уухилба.
Аараг тэнэг Шаалай
Асууһан ламадаа харюудань:
- Арьяатан хара гүрѳѳһэ
Алаад ерээ һэм, - гэбэ.
Лама ехээр гайхажа,
Лаблан ехээр асууба.
Тэрэ харгыгаарнь ябабад,
Хара гүрѳѳһэнэй бэеые
Харан үзэн байхадаа,
Яагаад алаһан ушарыень
Яаран лаблан асууба.
Эрьюу тэнэг Шаалай
Элеэр ойлгуулхые оролдон:
- Иигээд алааб, - гэжэ,
Ламын хүжүүн хүзүү
Лабхан баряад бажууба.
Ламань тэндээ тарайжа,
Лаглагар бэень һуларба.
Хэдэр байха лама хүн
Хэдэрлээд хэбтэнэ гэжэ
Тэрэ ламынгаа бэеые
Тэбэрин, гэртээ ерэбэ.
Яндан тэнэг Шаалай
Ябадалаа баран хэлэбэ.
Ухаан сэсэн Шаанай
Уур сухал болобо.
Хараалай муугаар хараажа,
Шэрээлэй муугаар шэрээбэ.
- Эгэшэдээ түргэн ошожо,
Нэгэ хүнэг һү,
Сэршэ торгон хадаг,
Тэбхэ ногоон сай
Эрижэ ерэ, - гээд, эльгээбэ.
Эрьюу Шаалай ошобо,
Эгэшындээ хүрэжэ оробо.
Эрижэ ерэһэн эрилтыень
Эгэшэнь дүүрэн зүбшѳѳгѳѳд:
- Хонидоо һаагаагүй байгааб,
Хонидыем ошожо асара, - гээд,
Уһанай саада бэедэ
Уймар дүүгээ эльгээбэ.
Хонгор тэнэг Шаалайнь
Хонидыень ошожо туухадань,
Урагшаа, хойшоо гүйлдэжэ,
Уһа гаража үгэбэгүй.
Яажашье гаргажа ядахадаа,
Яһала гайхан тагнажа,
Гуталтай хадаа иигэнэ гээд,
Туруунуудыень абаад туршаба,
Туһа, юрэдѳѳ, болобогүй.
Гуталыень дахин үмдэхүүлхэм гээд,
Туруунуудыень баһа углаба,
Туһа, юрэдѳѳ, болобогүй.
Арга хабаа барагдаад,
Абгайдаа ерэжэ хэлэбэ:
- Гуталтай хадаа гаранагүй гээд,
Гуталыеньшье тайлаад туршабаб,
Гарахагүй хонид байбал даа.
Гуталаа үмдэхѳѳ һанаа гээд,
Гуталыень үмдэхүүлээдшье үзѳѳб,
Гарахагүй хонид байбал даа.
Иигэжэ хэлэжэ ерэхэдэнь,
Эгэшэнь ехэ уурлаба:
- Хүбүүем уйлуулангүй һаатуулаад,
Хүлеэжэ эндээ һуугаарай, - гээд,
Хонидтоо ѳѳрѳѳ ошобо.
Хүйхэр тэнэг Шаалайн
Хүбүүнэйнь үлгы хүдэлгэн,
Ханхинама гоёор дуулажа,
Харан, хүлеэн һуутарынь,
Үтэнэй хара аляаһан
Үлгытэй хүбүүнэйнь зулайда
Ниидэжэ ерээд һууба ха.
Аляаһа хаража байтараа,
Нарин нягтаар маряажа
Няһалан алан гэхэдэнь,
Нарай хүбүүниинь гэнтэ
Найргүй ехээр бархирба.
Ухаа муутай Шаалайн
Уурынь ехээр хүдэлжэ,
Үрхѳѳр абажа хүбүүгээ
Ѳѳдэнь шэдэхэ гэжэ
Эгээл забдан байхадань,
Эгэшэнь бусажа ерэбэ.
Ушарые эгэшэнь мэдэжэ,
Ухаа мэдээ алдажа,
Халаг хүхы халаглан,
Хараал шэрээл табижа,
Эриһэн юумыень барюулаад,
Эрьюу дүүгээ үлдэбэ.
Хашалгүй тэнэг Шаалай
Харгыгаар бусажа ябаба.
Хадын хормойдо хүрѳѳд
Харан үзэн гэхэдэнь,
Хара хирээ дээхэнүүрнь
Хаагалан ниидэн ябаба.
- Энэ шубуун намһаа
Эдихэ юумэл эреэ ха,
Һѳѳл ехээр хаахирна,
Һүыем эрьеэ гээшэ, - гээд,
Хүнэгтэй һүеэ адхажа,
Хирээ тээшэ хаяба.
Саашаа ябажа ябахадаа,
Сагаан хуһан модоной
Һалхи һэбшээндэ үлеэгдэн
Һагсалзажа байхада:
- Хадагыем эреэ гээшэ, - гээд,
Хадагаа хуһанда уяба,
Баһа саашаа ябаба.
Байса хадын үбэртэ
Булаг уһан бурьялжа,
Бусалһан шэнги байхадань:
- Сайем эреэ гээшэ, - гээд,
Сайгаа бутарган үйжэрхёод,
Сарюун тунгалаг уһанһаань
Садатараа уугаад арилба.
Бусажа гэртээ ерэжэ,
Болоһон хэрэгүүдээ хэлэбэ:
- Харижа ерэжэ ябахадам,
Харахан хирээ золгобо,
Хаб харань гайхалтай.
Хайратай шубуун ниидэжэ,
Һүыем эрин элихэдэнь,
Һүеэ хаяжа үгэбэб.
Наашаа ябажа ябатарни,
Нарин хуһан найгалзан,
Хадагыем эрин ганхаба,
Хадагаа үгѳѳд ерээлби.
Баһа наашаа ябахадам,
Булаг уһан бурьялжа,
Бусалан жэрэгэнэн байхадань,
Сайем эриһыень мэдэжэ,
Сайгаа уһанда үрижэрхёод,
Садатараа уугаад ерэбэб, - гэжэ
Дүү хүбүүндээ хэлэһэндээ
Гэмнэгдэжэ байхадань,
Эхэеэ эрьежэ үзэхэеэ
Эгэшэнь хүрэжэ ерэбэ.
Үгэһэн юумыень барандань
Үгы болгоһон байхадань:
- Хонгор тэнэг дүүмни
Хонидойм туруу һугалжа,
Хонидыем хүлгүй болгобо.
Нарай хүбүүнэйм зулайе
Няһалан ехэ зобообо.
Энэ тэнэг Шаалайгаа
Эрид шангаар хэһээе, - гээд
Хэлэн, эхи татажа
Хэлсэн захалан байба ха.
Тиигэжэ хэлсэжэ байхадань,
Тэрэ хэһэн гэмүүдээ
Тэнэгшье һаа тухайлаад,
Тэмээгээ унан тэрьелһэн
Үүхи тэнэг Шаалайн
Үльгэр иигэжэ дүүрэдэг юм.
Үргэлжэлүүлэн саашань хэлсэдэг
Үхибүүд бии ха гэлсэдэг юм.
