Урдын урда сагта гурбан хүбүүтэй нэгэ үбгэн байгаа ха. Тэрэ үбгэн хоёр хүбүүдтээ гэр, мал үгэжэ, амяарнь гаргажа, айл болгоһон гэхэ. Үгытэй ядуу гээшэнь аргагүй, нэгэ муу балгааһандаа бага хүбүүнтэеэ хоюулан үлэһэн байгаа. Хулмаадай Мэргэн наһатай болоод, юумэ оложо эдихэ шадалгүй болобо. Бага хүбүүниинь баһа юумэ оложо эдихэ шадалгүй, шараа нюсэгэн ябадаг байгаа. Тэрэ хүбүүн охотноо, зумбараа оложо, хоолойгоо тэжээдэг болобо. Тиигээд байхадаа, хоёр аханартаа ошожо, эдихэ юумэ эрихэдэнь, хоёр аханарынь:
- Ши баянай буруу харюулжа, бозо эдижэ ябахаяа яанаш, тэрэ үхэхэ болоһон үбгэниие юундэ һахижа байгаабши? - гээд, үшөө хараагаад үлдэжэ гаргадаг байба.
Бага хүбүүн хүнэй үлөөдэһэ дутаадаһа, аяга шанагын оёор долёогоод ябадаг болобо. Абань нэгэ үдэр тэрэ бага хүбүүндээ хэлэбэ:
- Зай, хүбүүн, би мүнөө һүни наһа барахамни гээшэ. Ши хоёр аханараа асараарай. Минии үхэһэн хойно яһан дээрэмни ошожо, гурбан һүни һахихат. Түрүүшын һүни эгээ ехэ хүбүүмни һахиха, хоёрдохи һүни дунда хүбүүмни һахиха, һүүлшын һүни бага хүбүүмни һахихаш. Тиигэжэ һахибалтнай, гурбан хүбүүдэймни хэрэг хүсэд һайхан бүтэхэ.
Бага хүбүүн абынгаа үхэхэдэ, шара һэеын таһархайгаар хушажа хүдөөлүүлбэ. Тиигээд ехэ ахадаа ошожо хэлэбэ:
- Мүнөө һүни абамнай наһа бараба гээшэ. Абамнай үхэхэ дээрээ гурбан хүбүүдни гурбуулаа гурбан һүни яһыемни һахижа хонохот гэжэ хэлээ һэн. Мүнөө түрүүшын һүни, ехэ аха, таниие һахижа хонохо гээ һэн.
- Үхэһэн хойноо намаар бэеэ һахюулха гээ гү, арила саашаа! - гээд, үлдэжэ гаргаба.
Тэрэ бага хүбүүн мүн аяга шанагын үлөөдэһэ долёогоод ябана.
Түрүүнэй һүни абадаа ошожо, шара һэеы доронь орожо хонобо.
Хахад һүниин үедэ хангираан жэнгирээн болоод, ехэ һайхан үнэртэй, ехэ гоё юумэн газаань орожо ерээд:
- Хулмаадай Мэргэнэй ехэ хүбүүн, байна гүш? Наашаа гаража ерэ! - гэжэ дуугарба.
Бага хүбүүн шара һэеы дороһоо:
- Би байнаб! - гээд, гаража ерэбэ. Гараад харахадань, эмээл, хазаар, һагалдарга, гоё хубсаһа ашаһан - тиимэ нэгэ ехэ гоё һайхан морин ерээд байба.
- Зай, ши энэ минии юумэ бултыень аба, тиигээд намайе уһанай тунгалагта, ногооной һэрюундэ абаашажа таби. Намайе хэрэглээ болобол, хазаараараа гурба хурылаарай, тиихэдэшни би ерэхэб. Намайе бэдэржэ ябаха юумэн үгы, - гэжэ тэрэ морин хэлэбэ.
Бага хүбүүн тэрэ мориной хэлэһээр бүхы юумыень хуу абаад, уһанай тунгалагта, ногооной һэрюундэ абаашажа табиба. Үглөөдэрынь бага ахадаа ошожо хэлэбэ:
- Абамнай үсэгэлдэр һүни наһа бараа. Таниие мүнөө һүни ерэжэ һахиха гээ һэн.
Тиихэдэнь бага ахань:
- Үхэһэн хойноо намаар һахюулха гээ гү, арила саашаа! - гээд, үлдэжэ гаргаба.
Бага хүбүүн мүн лэ хүнэй үлөөдэһэ дутаадаһа түүжэ эдеэд гаража ошобо. Баһа абадаа ошожо, абаяа һахижа хонобо.
Хахад һүниин үедэ хангираан жэнгирээн буужа, ехэ һайхан үнэртэй юумэн газаань ерээд:
- Хурдан хула моритой Хулмаадай Мэргэнэй дунда хүбүүн, байна гүш? Гара наашаа! - гэжэ дуугарба.
- Би байнаб! - гээд, бага хүбүүн гараад ерэбэ. Гараад харахадань, аргагүй ехэ гоё һайхан морин эмээл, хазаартай, хүнэй үмдэхэ хубсаһа түгэс ашаһан орожо ерээд байба.
Тэрэ морин хэлэбэ:
- Ши энэ минии бүхы юумэ абаад, намайе уһанай тунгалагта, ногооной һэрюундэ абаашажа таби. Намайе унаха бариха хэрэг гараа юм хадань хазаараараа гурба хурылаарай, тиихэдэшни би өөрөө ерэхэб.
Бага хүбүүн тэрэ моринойнгоо юумэ бултыень абаад, уһанай тунгалагта, ногооной һэрюундэ абаашажа табиба. Удаань гурбадахи һүниндөө бага хүбүүнэй өөрөө һахижа хонохо ээлжээн болобо. Мүн хахад һүниин үедэ юумэн ехээр лэ хангиран янгиран, ехэ һайхан үнэр гутаад, газаань орожо ерэбэ даа.
- Хурдан хула моритой Хулмаадай Мэргэнэй бага хүбүүн, байна гүш, гара наашаа! - гэжэ дуугарба.
- Байнаб! - гээд, хүбүүн гаража ерэбэ. Гараад харахадань, аргагүй гоё һайхан хөө хара морин хамаг хазаар, эмээлтэй, хүнэй үмдэхэ хубсаһа түгэс ашаһан, газаань орожо ерээд байна.
- Зай, энэ юумыемни бултыень абаад, намайе уһанай тунгалагта, ногооной һэрюундэ абаашажа таби. Намайе унаха бариха болоо юм хадаа хазаараараа гурба хурылаарай, тиихэдэшни би өөрөө ерэхэб. Намайе бэдэржэ ябаха хэрэггүй, - гэжэ хэлэбэ.
Тиихэдэнь хүбүүн тэрэ моринойнгоо юумыень абажа, балгааһандаа хээд, тэрэ морёо уһанай тунгалагта, ногооной һэрюундэ абаашажа табиба даа.
Үглөөдэрынь бага хүбүүн мүн тэрэ хэбээрээ, тэрэ хубсаһа хунараашье үмдөөгүй, хоёр аханартаа ерэбэ. Хоёр аханарынь гоё хубсаһаа үмдэжэ, моридоо аргагүй һайханаар гоёожо, нэгэ тээ ошохо гэжэ ехээр түхеэржэ байба. Хаанашье ошохонь мэдэгдэнэгүй.
Бага ахынь һамган тэрэ хүбүүе ехэ хайрладаг байгаа. Энэ хүбүүн ехэ тулижа ябана, хубсаһа хунаргүй, үлдэжэ, дааража ябана гэжэ бэшэнһээ нюужа, юумээ эдюулдэг байгаа юм.
Бага ахынгаа һамганһаа хүбүүн асууна:
- Аханарни хаана ошохоо иимэ ехээр түхеэрнэ гээшэб?
- Хаанай хүүхэн хадамда ошохо гээ, тэндэ ошожо наадалсаха гээ юм ха, - гэжэ хэлэбэ.
Бага хүбүүн мүн аяга шанагын оёороор байһан юумэ түүжэ эдеэд гаража ошобо ха. Балгааһандаа ерээд, анха түрүүн ерэһэн моринойнгоо хазаараар гурба хурылба. Тэрэ морин дары ерэбэ. Моринойнгоо хазаар, эмээл, хударгыень - хуу бүрин түгэс хээд, асарһан хубсаһыень үмдөөд, хүбүүн танихаар бэшэ аргагүй гоё һайхан болоод, хаанай түрэ найрта мордобо. Хаанайда арай хүрөөгүй ябахадаа, мориниинь хэлэбэ:
- Зай, бидэ тэрэ олон хүнэй сугларһан газарта ошоод яаха-мнайб. Тэрэ урда хада дээрэнь гараад байхабди. Мори урилдаанай болоходо, түрүүшын мориной тэрээ тэндэ, нилээн холо ошоһон хойно намдаа дуулгаарай. Бидэ хурдан мориной хойноһоо гүйгөөшье һаа, хэзээшье, түрүүлхэбди. Түрүүлээд, урдань ябажа ябахадамнай, хаанай хүүхэн алтан боолтоёо урдаһаашни шэдэхэ. Шэдэхэдэнь, буруу талаараа һарбагад гээрэй. Тиихэдэшни тэрэ алтан боолтонь гарташни орохол байха.
...Тиигээд хаанай хүүхэндэ дүтэлжэ ерэхэдэнь, алтан боолтоёо урдаһаань шэдэбэ. Бага хүбүүн буруу талаараа һарбагад гэжэ, алтан боолтыень гартаа ехэ бүхөөр адхаад, балгааһандаа хүрэтэр харайлгажа ерэбэ. Балгааһандаа ерээд, алтан боолтоёо хадагалаад, моринойнгоо эмээл, хазаарыень абаад, үмдэжэ ябаһан хубсаһаа тайлажа хадагалаад, морёо уһанай тунгалагта, ногооной һэрюундэ абаашажа табиба.
Тиигээд бага хүбүүн муухан хубсаһаараа хоёр ахындаа ерээд, хоёр аханарһаа асууба:
- Зай, ямар найр болобоб, хэнэй морин түрүүлбэб?
Хоёр аханарынь хэлэнэд:
- Хэншье гэжэ танибагүйбди, тэрэ сугларһан зоной дунда тиимэ моритой, тиимэ хүншье харагдаагүй һэн. Урилдажа ябахадамнай, нэгэ ехэ һайхан моритой, гоё хубсаһатай, ехэ һайхан эрэ түрүүлжэ гарашоо. Мориной түргэндэ хэншье гэжэ танихын аргагүй байшообди.
- Зай, үглөөдэр баһа ямар найр болохо юм?
- Баһал морид урилдахал гэлсэнэ бэлэй.
Бага хүбүүн тэрээ руу байһан аяга шанагын оёор шабхажа эдеэд гаража ошобо.
Үглөөдэрынь бага хүбүүн баһа түхеэрбэ. Дунда хүбүүндэ гэжэ ерэһэн моринойнгоо хазаар абаад, гурба хурылба. Морин харайжа ерэбэ. Тэрэ моринойнгоо хазаар, эмээлыень, хударгыень түхеэрээд, асарһан хубсаһыень үмдөөд, хүбүүн баһа хаанайда ошобо. Хаанайдаа арай хүрөөгүй ябаад, мориниинь хэлэбэ:
- Зай, тэрэ олон хүнэй дунда ошоод яахамнайб даа. Тэрэ хойто хада дээрэнь гараад байябди, тиигэһээр байтар морид урилдаад гаража ерэхэ. Түрүүшын мориной тэрээ тэндэ ошоходонь, ши намда дуулгаарай. Хэзээшье, бидэ тэдэниие хүсэжэ түрүүлхэбди. Түрүүлээд гарахадамнай, хаанай хүүхэн алтан боолтоёо урдаһаашни шэдэхэ, тиихэдэнь ши буруу талаараа тодожо, ехэ наринаар абажа гараарай.
...Тиигэһээр байтар түрүүшын морин тэрээ тэндэ хүрэбэ гэжэ хүбүүн мориндоо дуулгаба. Дуулган сасуунь мориниинь бэеэ шанга барижа ябаарай гэжэ хэлээд, һалхин мэтэ хиидэжэ, хурдан моридой хажуугаар бултыень даража гараад, хаанай хүүхэндэ хүрэхынь тэндэ хаанай басаган алтан боолтоёо урдаһаань шэдэжэ үгэбэ. Хүбүүн тэрэ боолтыень мориной түргэн дунда гартаа адхажа, балгааһандаа хүрэтэр харайлгажа ерэбэ.
Балгааһандаа ерэжэ, алтан боолтоёо, үмдэжэ ябаһан хубсаһаа хадагалаад, моринойнгоо эмээл, хазаар, хударгыень абажа, балгааһандаа хээд, морёо уһанай тунгалагта, ногооной һэрюундэ абаашажа табиба. Тэрэнэй һүүлээр хоёр ахындаа ошожо асууба:
- Зай, ямар найр зугаа болобоб, хэнэй морин мүнөөдэр түрүүлбэб, али баһа тэрэ үсэгэлдэрэй хүн түрүүлбэ гү?
Тиихэдэнь хоёр аханарынь хэлэбэ:
- Үгы, үсэгэлдэрэймнай хүн арайл бэшэ аа гү, моринииньшье бэшэ хэбэртэй, өөрөөшье арай бэшэ шэнги, нэгэл аргагүй гоё һайхан эрэ, моринииньшье ушаргүй гоё һайхан, нэгэл тиимэ хүн түрүүлжэ гараа. Мориной хурданда танихашье аргагүй һэн, хажуугаарнай шурд гэжэ харайлгажа гараа һэн.
Бага хүбүүн баһа асууба:
- Зай, үглөөдэр ямар найр болохо юм бэ, али баһал морин урилдаха гү, али ондоо найр болохо юм гү?
- Һүүлшын морид үглөөдэр урилдаад лэ дүүрэхэ юм гэлсэнэ бэлэй.
Тиигээд бага хүбүүн баһал аяга шанагын оёороор байһан юумэ түүжэ эдеэд, гэртээ хариба. Үглөө бодоод, тэрэ өөртэнь гэжэ ерэһэн моринойнгоо хазаараар гурба хурылба. Тиихэдэнь үнөөхи морин харайжа ерэбэ. Хүбүүн тэрэ моринойнгоо хазаар, эмээлыень гаргажа, мориндоо эмээлыень тохожо, хударгыень хударгалжа, өөрынгөө хубсаһа үмдэжэ, аргагүй гоё һайхан эрэ болоод, хаанайда мордобо даа.
Замдаа мориниинь хэлэбэ:
- Сугларһан зоной дунда ошожо яахамнайб, тэрээ тэндэ, урда хада дээрэнь гараад байябди. Түрүүшын мориной тэды холо ошоһон хойно намда дуулгаарай. Түрүүлжэ, урда ороод ябахадамнай, хаанай хүүхэн алтан боолтоёо урдаһаашни хаяжа үгэхэ, тэрэ боолтыень гээнгүй, һайнаар хадагалжа ерээрэйш.
Түрүүшын мориной тэрэ зааһан газартань дүтэлхэдэ, хүбүүн мориндоо дуулгаба. Гоё хөө хара мориниинь шанга гэгшээр барижа һуугаарай гээд, ябахын хурданаар ябажа, бүхы хурдан моридые түрүүлжэ ерэбэ. Тиигэжэ ерэхэдэнь, хаанай басаган урдаһаань алтан боолтоёо хаяжа үгэбэ. Хүбүүн алтан боолтыень барижа абаад, балгааһандаа хүрэтэр гүйлгэжэ ерэбэ. Моринойнгоо эмээл, хазаар баһа балгааһандаа хээд, алтан боолтоёо хадагалаад, морёо уһанай тунгалагта, ногооной һэрюундэ абаашажа табяад, хоёр ахындаа ерэбэ.
- Зай, мүнөөдэр ямар хүнэй морин түрүүлбэб, тэрэ үсэгэлдэрэй, уржадэрэй түрүүлэгшэ морид түрүүлээ гү, али ондоо гү?
- Үгы, үсэгэлдэрэймнайшье хүн бэшэл хэбэртэй, үдэр бүри ондо ондоо моритой хүнүүд шэнги, али ганса хүн аад, мори, хубсаһаа һэлгээ юм гү, али яагаа юм? Мүнөөдэр нэгэ аргагүй һайхан, хөө шэнги хара моритой, өөрөөшье аргагүй ялагар салагар, хүнэй һаргажа унашахаар гоё хүн түрүүлжэ гараа.
Тэрэ хаанай басаганай хубита заяата нүхэр болохо хүниинь гэжэ хэлсэнэл даа, - гэбэ.
- Үглөөдэр ямар найр болохо юм бэ? - гэжэ асууба.
- Үглөө тэрэ хоёрой хурим түрэ хэжэ хамтарха үдэрынь, эгээ һүүлшын ехэ найр болохо юм, - гэбэ.
Тиигээд бага хүбүүн мүнөөхи хуушан хэбээрээ аяга шанагын оёор хамажа эдеэд гаража ошобо. Үглөөдэрынь баһа хоёр ахындаа ошобо. Ошоходонь, хоёр аханарынь хуримда ошоһон, гэртээ үгы байба.
- Хаанай басаганай түрэ найр болохо юм ха. Тэндэ ошоходом, хүнэй юумэ хэжэ үгөөшьегүй хада талада унагааһан, дуһааһан юумэн байха һэн ха. Хооһо нойтоор ябадаг хүн хадаа ошожо, нэгэтэ гэдэһэеэ садажа ерэхэдэм яаха юм? - гэжэ бага ахынгаа һамганһаа асууба.
- Ошоходош болохо юм ааб даа, охотноо түүжэ эдижэ ябаһан шамда нэгэтэшье гэдэһэ садажа ябахада ехэл хэрэг гээшэ, шинии охотноо түүжэ эдижэ ябаһые хүн зон мэдээгүй юм бэшэ, ошо, ошо, - гэбэ.
Хүбүүн балгааһандаа ерэжэ, хаанай басаганай гурбан алтан боолто гартаа адхаад, муухай хубсаһаа үмдөөд, хаанайда ошобо.
Хүбүүн муухан хубсаһаараа хаанайда хүрэжэ ерэбэ. Хаанайда хурим найр боложо, аргагүй олон хүн сугларһан байба. Хүрьгэн хүбүүнэй түшэлгэ гэжэ хаанай түшэлгын дээдэ тээ ехэ һайхан түшэлгэ байна.
Хаан басагандаа хэлэбэ:
- Мүнөөхи гурбан боолтошни хаанаб? Хэнэй гарта байнаб, бэдэржэ оло!
Хаанай басаган боолтоёо бэдэрээд, хэдэн дабхар түшэлгэнүүдтэ һууһан хүнүүдэй гарнууд соогуур харана. Дээдэ талаһаань захалаад, доодо таладань хүрэтэр бэдэржэ оложо ядаад, ехэ гайхажа байба.
- Гурбан алтан боолтошни заабол эндэ сугларһан хүнүүдэй нэгэнэйнь гар соо байха ёһотой. Ши заабол олохо ёһотойш. Олоогүй болоболшни, тархииешни таһа сабшахаб! – гээд, хаан һэлмээ гаргажа, стол дээрэ табяад һууба.
Хаанай басаган аргагүй ехээр айжа, «Энэ гуйраншанай гарһаа бэшэ хүнүүдэй гарта бултандань үзэбэ гээшэб. Энэ гуйраншанай гар сооһоо олоогүй болобол, тархяа таһа сабшуулхал болоо гээшэб. Энээнэй гарта үзэхэ юм байна» гэжэ ошожо үзэхэдэнь, гурбан алтан боолтонь тэрэ хүбүүнэй гарта байба. Мүнөөхи хүбүүгээ гарһаань хүтэлжэ ошоод, гурбан алтан боолтоёо хаанайнгаа урда табиба. Тэндэ сугларһан зон гуйраншан хүн хаанай басаганай боолтонуудые хайшан гэжэ абаха болоо юм гэжэ аргагүй ехээр гайхалсаба.
Хаан хэлэбэ:
- Нүхэр, яагаа гээшэбши, эрын һайн эрэ юундэ иигэжэ гуйраншан боложо, минии дэргэдэ ерэбэ гээшэбши? Үнэн бэеэ бэелжэ ерыш даа.
Хаанай тиигэжэ хэлэхэдэ, хүбүүн тэрэ бэеэрээ гэдэргээ балгааһандаа гүйжэ ерээд, гурбан хазаараа абажа хурылба. Хурылхадань, гурбан моридынь гүйлдэжэ ерэбэ. Тэрэ гурбан моридойнгоо эмээл, хазаарнуудыень гурбууландань түгэсөөр түхеэрээд, өөртөө гэжэ ерэһэн хөө хара морёо унаад, нүгөө хоёр мориндоо хүнэй үмдэхэ хубсаһануудыень ашаад, тэрэ хоёр морёо аргагүй һайханаар гоёожо, хоёр тээгээ хүтэлөөд, хаанайда хангиргай-янгиргай болоһоор харайлгажа ошоод, яаха аргагүй гоё һайхан хүбүүн яларжа байба.
Хаантан гээшэ хүрьгэнэйнгөө ошоходо аргагүй хүндэтэйгөөр угтажа абаба. Гурбан гоё морииень уяжа, хүрьгэн хүбүүгээ хоёр һугаһаань дүнгэжэ, хаанай дээдэ тээхи түшэлгэдэ абаашажа һуулгаба. Хүрьгэн хүбүүн болоһоор һуужа үзөөгүй һуудал дээрэ һуужа, хүн болоһоор эдеэгүй эдеэгээр хүндэлүүлбэ. Хүндэ ямба гээшые хүсэд һайнаар үзэжэ, хаанай басагые абаха болобо.
Хаан басагаа орохо гэртэйнь, эд зөөритэйнь, али бүхы юумыень бүрин бүтэнөөр абаашажа, байра дээрэнь табижа үгэбэ.
Тиигэжэ Хулмаадай Мэргэнэй бага хүбүүн хаанай хүрьгэн боложо, эрхим жаргал эдлэжэ, хоёр аханараараа зараса хээд, бага ахынгаа һамгые һайн һанаатай, урдань хооһо нойтоор ябахадань хайрлажа, хоол, хубсаһа үгэдэг байһандань, эжым гэжэ нэрлээд, хаанайнгаа басагантай эрхим жаргал эдлэжэ һууба ха.
