Дамшаа дайнай газарта ерэһээр, жэлһээ үлүү боложо байна. Энэ хугасаа соо үхэхэһөө бэшые хуу үзөө: нүхэсэжэ ябаһан хоёр нүхэдөө алдаа, хүнгөөршье һаань, гараа шархатажа үзөө. Нүхэдэйн нэгэн – Амарай нэгэ колхозой жолоошон ород хүбүүн Максим һэн, нүгөөдэнь – Эрхүүгэй можын Черемховын шулуун нүүрһэ малтадаг шахтёр - буряад хүбүүн Гомбо һэн. Эдэ сибириинхид, нютагаархид гээшэбди гэжэ нүхэсэдэг, олоһоноо хубаалдадаг, һанаhaн hapбайhaнaa хөөрэлдэдэг байгаа.
Эдэ Ленинградска фронтдо дайлалдажа ябаа. Нэгэ hyy-рин газарые сүлөөлгэдэ Максимынь алуулшоо һэн. Гомбонь мүн лэ нэгэ тулалдаанда хүндөөр шархатаад, операциин стол дээрэ ами табижархиһан юм. Дамшаа хоёр нүхэдөө алдажа, уй гашуудалда баригдабашье, бусад нүхэдөөрөө хамта дайсадтай тэмсэһээр лэ ябаа. Ленинградые бүһэлһэн дайсанай бүлэг сэрэгые нэгэ hyypинhaa намнан добтолхо үедэ Дамшаа хүлөө ехээр шархатажа, ара тыл руу гаргагдаһан юм. Энэнь 1943 оной октябриин 20-до һэн. Дайнда шархатаһaн хэдэн зуун хүтэй санитарна эшелон Баруун Сибирь ерэжэ, Бийск хотодо тогтобо. Эдэ шархатагшадай дунда Дамшаа ябалсаа.
Ремесленнэ училищи байhaн гурбан дабхар гэртэ госпиталь нээгдэжэ, тэрэниие олон шархатагшад эзэлһэн байна. Дамшаа эндэ найман haрa хэбтэхэ зуураа, хүндөөр шархатаһан хүлынь эдэгэхэ тээшээ боложо, таягаар ябаха аргатай болобо. Эндэ байха зуураа хабарай, зунай игаабари дулаан үдэрнүүдтэ, үдэр эльгээнгээ, бaгahaa hypaһaн дүршэлөө һэргээн, элдэб ан гүрөөл, мал адууһанай дүрсэнүүдые модоор һиилэн зорожо, гарайнгаа ураниие гаргадаг һэн. Һиилэһэн дүрсэнүүдыень нүхэдынь угаа һонирхон, буляалдажа байжа абажархидаг байгаа. Аргалуулжа байһан врач, сестра, санитаркануудтаа эгээл haйн бүтээлнүүдээ бэлэг-лэдэг байба. Һиилэн зородог зэмсэгынь гэхэдэ, анхан гэрһээ абажа гаpahaн, хоёр хутагатай донгорог бэлэй.
Эндэ байха үедэнь хотодо оршодог үншэн хүүгэдые хүмүүжүүлдэг байшанһаа хүүгэд бүлэгөөрөө ерэжэ, гоё наада харуулдаг, һонин ном уншадаг байбад. Тэдэнэй дунда шарахан үһэтэй, һонорхон хурса нюдэтэй, арбан хоёр-гурбатай басаган онсо илгаржа, уран зохидоор шүлэг хэлэдэг, ирагуу гоёор дуу дууладаг байгаа.
Тэрэ басаган Таня гэжэ нэрэтэй һэн. Таниин ерэлсэхэдэ, госпиталиинхид хүхилдэдэг, ерээгүй haaнь, Таня юундэ ерэбэгүй гээшэб гэжэ үгылдэг, haнaaгaa зободог байбад. Хойто хоёр хүл дээрээ соройгоод, мүргэлдэхэеэ байһан дүрсэтэй һэрхэ ямаа Дамшаа дархалаад, Таниин нэгэ ерэхэдэ бэлэглэһэн юм. Таня ехээр баярлажа, тэрээнһээ хойшо сүлөөтэй сагтаа гүйжэ ерээд, Дамшаагай морхигорхон донгорогоор элдэб амитадай дүрсэ түхэлые гаргажа байхада, ехэтэ һонирхон харадаг һэн.
Танимнай нюурамгай басаган байһандаа Дамшаада дадажа, хэн гээшэбта, хаанахибта гэжэ һуража абаһан юм. Дамшаа аяар холо, зүүн зүгтэ байдаг Забайкалиинби. Байгал нуурай саана Шэтын можо байдаг, тэндэ Агын национальна округ бии, тэндэ буряад үндэһэтэн ажаһуудаг, мал үдхэдэг, таряа таридаг гэжэ ойлгуулһан байна. Би Жаргалов Дамшаа гээшэб, буряад үндэһэтэнби гэбэ. Таня бүлэ тухайгаа хэлэхэдээ, абамни - Николай Григорьевич Барановский, эжымни - Зоя Федоровна, юһэтэй, табатай дүүнэртэй һэм, - гээд уйлан, Дамшаагай үбэр дээгүүр хэбтэшоо hэн. Дамшаа хайрлан уяржа, мүн нюдэнһөө нёлбоһо гарган эрхэлүүлжэ, шарахан толгойень эльбэн байгаа бэлэй.
- Таня, ши иигэһээр томо болохош, һургуулида һуража, эрдэмтэй болохош. Хаанашье ябахадаа, эсэгынгээ нэрэ нэрлүүлжэ, алдангүй ябаа haaшни, ехэл һайн байгаа. Барановская Татьяна Николаевна гүүлэжэ ябаарай даа, заа гү? - гээд, түнтэгэрхэн магнайень таалаһан юм. Дамша госпитальһоо табигдаха дүтэлөөд байхадаа, хурьгаяа хүхүүлжэ байһан хониной дүрсэ хадагалжа ябаарай гэжэ бэлэглээ бэлэй.
Дамшаа эндэ аргалуулһанайнгаа һүүлээр таягаа орхинхой, тулууртай болонги сэрэгэй албанһаа огтолон табигдажа, гэр бүлэдөө, түрэл садандаа, түрэһэн нютаг Һүдэнтэеэ бусаһан юм. Дайнда мордоходонь, долоотой байһан Сада хүбүүниинь, табатай байһан Долгор басаганиинь томонууд болошонхой байбад. Дайнһаа ерэһэн жэлэйнгээ намар Дамшаатан түлгэ хони абажа, хонишод болоод, үбһэ ногоогоор элдин Хүһөөшэ гэжэ хүндыдэ буусалбад...
Дамшаатан хонишоноор хүдэлөөд, мүнөө пенсидэ гаранхай, колхозойнгоо түбтэ дангигар гэгшын байшан гэртэй, огородтой, сүлөөтэй сагтаа телевизор хаража, Дамшаа үнөөхил модоёо зорожо, элдэб амитадай дүрсэ түхэл уранаар гаргадаг байгаа. Хүбүүн басаган хоёр дээрэнь нэгэ хүбүүн, хоер басагад нэмэнхэй. Сада хүбүүниинь үни хада гэр бүлэ болоһон, колхозой түрүү механизатор, Долгорынь Шэтын медицинскэ институт дүүргээд, хадамда гаранги, Будаланай больницада терапевтээр хүдэлдэг, хожом гаpahaн хүүгэдынь дээдэ, дунда һургуулинуудта һурадаг.
1976 оной зун байгаа. Шэтын радиогоор дамжуулга боложо байба. Дамшаатан гэртээ сайлажа һуутараа, радио шагнахадань: «Москвагай арадай урлалые шэнжэлхэ эрдэм-шэнжэлэлгын институдай бүлэг эрдэмтэд манай Шэтын можо ерээ. Тэдэнэй нэгэ бүлэгые искусствын эрдэмэй кандидат Татьяна Николаевна Барановская хүтэлбэрилжэ, Агын округ үсэгэлдэр ошоо. Тэндэ буряад арадай гap урлал шэнжэлхэ юм», - гэжэ мэдээсэбэ.
Сайлажа hyyhaн Дамшаа Татьяна Николаевна Барановская гэжэ дуулахадаа: «Байза, иимэ обог нэрэ хаана дуулаа бэлэйб, яагаа эли шэнги haнaнa гээшэбиб, - гэжэ һанажа ядан байтараа, үбдэгөө сохин: «Үгы, тэрэ басагамни үнэхөөрөө гээшэ бэшэ юм гү? Таня... Татьяна Николаевна Барановская... үгы, мүн даа... Ага ерээ хадаа, намайе һурагшалаад, орожо ерэхэдээ болохонь гээшэ... Үгы, хаанаһаа һанахань даа, үни болоо ха юм, мартаа ёһотой. Байза, гэнтэ орожо ерээ һаань, дээрээ ортоод, hyла байха бологдоно», - гэхэ мэтэ элдэб бодол толгойдонь оробо. Энэ бодолоо Дарима хүгшэндөө хэлэбэ, зүбшэбэд. Үдэшын үнеэнэй үедэ хүршэ байдаг Сандан бригадирай хүбүүн орожо ерээд, таниие Arahaa нэгэ хүн телефондо уулзая гэнэ гэжэ дуулгаба. Ошожо, телефоной трубка шэхэндээ абахадань, округой таһагые даагша Даржаин Жаргал Жапович урдаһаань хүлеэжэ байба. Амар мэндээ хэлсээд, иимэ юумэ дуулгаба:
- Mocквahaa хэдэн хүн ерээ. Арадай гар урлал шэнжэлхэ, хараха зон ха. Хүтэлбэрилэгшэнь Барановская Татьяна Николаевна гэжэ эхэнэр. Таниие ехэл hyрагшална, хаана таниха болоһон юм, сэхэ бүхэеэ хэлэнэгүй. Үглөөдэр тэрэ эхэнэрые абаад, машинаараа танайда ошохо гэжэ байнаб. Нүгөө xoёp нүхэдынь Урда-Ага, Сахюуртаар ябаад ерэхэ гэжэ мүнөө ошоо. Ошоходомнай, юу-хээтэй байна аабзат, гэжэ энеэгээд, хөөрэлдөөгөө дүүргээ һэн.
Үглөөдэрынь, бага үдэ боложо байхада, «Москвич» машина хашаагайнь үүдэндэ тогтожо, Даржаин нэгэ ород эхэнэртэй буубад. Дамшаа угтан ошожо, мэндэшэлэлдэбэд. Тэрэ эхэнэр мүн даа, дүшэн дүрбэ-табан онуудта Бийскдэ арбан хоёр-гурбатай ябагша басагамнай бэеэ хүсэжэ, нэгэ бага маряатайшаг болонги, магнайнь хэдэн уршалаатай болобошье, нюдэн, хамар, уралынь хүрэhөөp һанаанда торосолдошобо. Тэрэ эхэнэр Дамшаагай урдаһаа хэды хаража байд гээд: «Я, Татьяна Николаевна Барановская... Таня...» - гэн, бага уяран татаад, Дамшаае тэбэришоо бэлэй. Иимэ халуун уулзалгын һүүлээр гэртэ орожо, эхи захагүй хөөрэлдөөн эхилбэ. Татьяна Дамшаагайда хонон үнжэн айлшалба, һиилэһэн юумэнтэйнь танилсаба.
Татьяна Николаевна саашанхи байдалаа хөөрэжэ, бултые һонирхуулаа, баярлуулаа һэн: Татьяна тэрэ хүүгэдэй байшанда дунда һургуули дүүргээд, Ленинград ошожо, уран гар урлалай техникумдэ, hypahaн байгаа. Тэндэ эрхим һураһанайнь түлөө Москвагай уран зурагай академидэ эльгээһэн ха. Энэ дээдэ һургуулияа амжалтатайгаар дүүргэжэ, академиингээ аспирантурада hypaжа гараа. Сибириин олон яһатанай гар урлалай искусство шэнжэлжэ, тэрээгээрээ искусствын эрдэмэй кандидадай диссертаци хамгаалһан байна. Академидэ һуража байхадаа, хадамда гараа. Нүхэрынь Москвагай Лихачёвой нэрэмжэтэ автозаводто инженерээр хүдэлдэг, хүбүүн басаган хоёртой. Саша хүбүүниинь Совет армида алба хэнэ, Люба басаганиинь МГУ-да hypaнa. Мүн оншолон хэлэхэдээ, дайнай һүүлээр, 1948 ондо түрэһэн эсэгэнь басагаяа олоһон байгаа. Эсэгэнь майор зэргэтэйгээр дайе дүүргэһэн, гурба дахин шархатаһан, хэдэн орден медальтай. Мүнөө Серпухов хотодо ажаһуудаг, хойто һамгатай болонги, haйнууд байдаг ха.
Эдир бага наһандаа үншэржэ, зобохые бэе дээрээ үзэһэн энэ эхэнэр гүрэн түрын, һайн һайхан сэдьхэлтэй хүнүүдэй үргэмжэ, дэмжэлтээр ёһотойл жаргалта байдалаар дабшан ябана ха юм. Дамшаагайдамнай Москваһаа ехэ айлшан буугаа гэжэ hyyрин соо тэрэ үдэртөө дуулдаа haaб даа. Һонирхожо, хүүгэдһээ эхилээд, хүгшэд, үбгэд хүрэтэрөө ерэжэ, мэндэшэлэлдээ, хөөрэлдөө һэн. Татьяна Николаевнагай хоёр хоногто Дамшаатанай хүндэ дээрэ байжа, haйca хөөрэлдөөд, уран урлалтайнь танилсаад мордохо дээрэнь, Дамшаатан буряад торгон тэрлиг үмдэхүүлжэ, һиилэһэн табан хушуун малай дүрсэ бэлэглээ бэлэй. Ерэхэ зун хоюулаа газар үзэнгөө Москва манайда заал haa айлшалхат гэжэ Татьяна ехээр уряад, Дамшаае тэбэрин таалаад, һалажа ядан мордоһон юм.
1995 оной мартын 10.
