Хара эртэ сагhаа хори буряадуудай дунда дэлгэрhэн түүхэ бэшэг гэхэдэ, «Балжан хатанай домог түүхэ» зохёол болоно. Тэрээн соо Хоридой мэргэнэй Баргажангуа түрүүшэ hамганhаань - Алангуа басаган, 2-дохи Шаралдай hамганhаань - Галзууд, Хуасай, Хүбдүүд, Гушад, Шарайд, 3-дахи Нагатай hамганhаань Харгана, Худай, Бодонгууд, Батанай, Хальбан ба Сагаан түрэhэн, тэдэнэр Хориин 11 уг зоной эхи табиhан гэжэ бэшээтэй. Хоридойhоо хойшо 30 үе үнгэрхэдэ, 1576 ондо түмэдүүдэй Алтан хаан Содном-Жамса далай ламые урижа, тэрэ сагhаа хори буряадууд хуушан монгол ба түбэд хэлэнүүдтэ hуража, Буддын шажанда шүтэдэг болоhон. 1843 ондо 50000 хори буряадууд, тэрэ тоодо 700 лама хубарагууд ба 10 дасан тоологдоо гэhэн баримтанууд бии.
Ага нютагта хальбан угайхид үни холо сагhаа нютагжаhан түүхэтэй. Эрхим ажалаараа шалгарһан хальбан угай хүнүүдые нэрлэе: Согто-Хангилай ХХII партсъездын колхозой түрүүлэгшэ Дамби-Жалсан Дондоков РСФСР-эй Верховно Соведэй 2 зарлалай депутат ябаhан, Октябриин хубисхалай, Ажалай Улаан Тугай, Улаан Одоной, Эсэгын дайнай 1-дэхи, 2-дохи шатын орденгуудаар, олон медальнуудаар шагнагдаhан, мүнөө Баир хүбүүниинь түрэл нютагтаа үхэр малаа үдхэжэ, тойрогой эрхим фермер болонхой, Үбэр Аргалида үндыһэн аха дүү Арсалан Жамбалон ба Цыдып Жамбалов гэгшэд уран хурса гуурhатай шүлэгшэд, үри hадаhадынь эсэгэнэрэйнгээ талаан бэлиг абаһан, Агын Буряадай автономито тойрогой Дүүмын түрүүлэгшэ ябаhан, мүнөө олондо туһатай ажалаа үргэлжэлүүлэгшэ Даши Дугаров Хүндэлэлэй ба Хани барисаанай орденгуудта, мүн парламентаризм хүгжѳѳлгэдэ хубитаяа оруулһанай түлѳѳ РФ-гэй Федерациин Зүблэлэй дээдын шагнал - медальда болон «Агын тойрогой хүндэтэ ажаһуугша» гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртэһэн. Yбэр Аргали нютагай эрхим хүбүүдэй нэгэн, уран шүлэгшэ Цыденжаб Цырыторон, Yзөөн нютагhаа гарбалтай, Агын Буряадай тойрогой Захиргаанай толгойлогшоор хүдэлhэн Бато Доржиев, Хоолошно нютагта түрэhэн, тамирай үндэр нэрэ зэргэнүүдтэй бүхэ барилдааша, hоригшо, багша Владимир Балданов, Ага нютагай хүгжэм зохёогшо Ринчин Балдандашиев, тэрэнэй хүгжэмшэ, хатарша Баир ба Булад хүбүүдынь, Дулдарга hууринда тоонтотой, мэдээжэ уран зурааша Бато Дугаржапов гээд, тоолохо болоо hаа, нилээд олон даа. Тэдэнэй нэгэн Эсэгын дайнда хабаадаhан, Yбэр Аргали нютагай, 97 наhатай Ананда Батуев Дарима Батожаргалова наhанайнгаа нүхэртэеэ 14 хүүгэдые үндылгэжэ, мүнөө Амидхааша hууринда амгалан тэнюун ажаhууна.
Мандаhан хулгана жэлэй Сагаан hарада Агын тойрогто ажаhуудаг буряадууд вайберта уг угайнгаа бүлэгүүдые байгуулжа, бэе бэетэеэ танилсаһан байна. «Хальбан угайхид Сагаалганай бүхы хэмжээ ябуулгануудта хабаадаа. Зүгтөө интернет харахада, жэшээнь, бодонгуудай бүлэгтэ 600 хүн, харин хальбан угайхидай бүлэгтэ 150 хүн ороо. Уг бүхэнэй түлөөлэгшэд интернет соо хөөрэлдэжэ, мүнгэ суглуулаа, Сагаалганай бэлэдхэлэй ажал ябуулаа. Агын тойрогто хальбан угайхид үсөөншэг байна. Yбэр Аргалида - хурьгай хальбан угайхид, Хойто-Агада, Будаланда гутаар хальбан угайхид ажаhуудаг. Yзөөн нютагай хальбан угайхид hээр шаалгаар мүрыcөөнүүдтэ шалгардаг заншалтай. 2018, 2019 ондо Yзөөнэй дунда hургуулиин hурагша, хальбан угай Александр Дашинимаев «Толон» газетын шангай түлөө мүрысөөндэ хоёр удаа абарга болоо hэн. Хальбан гэжэ бүлэгтэ Хэжэнгын аймагhаа олон хүн ороно, нэгэ буряад хүбүүн Солонгос оронhоо уг гарбалаа дурдажа бэшээ», - гэжэ Агын тойрогой эрхим соёлшодой нэгэн, 40-өөд жэлэй туршада уран hайханай ажал эрхилжэ ябаhан Сэсэгма Жамбалова хөөрөө hэн. Хальбан угайхид урданай гуримаар hэеы гэр табижа, хүндэтэ айлшадые хонин төөлэйгөөр угтаад, hайхан үреэл хэлэн, hүр жабхалан бадараагаа.
Хүндэ үгөө дуулгажа шададаг нэрэ хүндэтэй хүтэлбэрилэгшэ, гутаар хальбан угай Даши Дугаров эмхидхэлэй ажал ябуулжа, Агын Буряадай тойрогой «Уг изагуураа удхалан түүрээе!» гэhэн фестивальда эдэбхитэйгээр хабаадаа. Даши Цыденович уг удамаа, угайнгаа түүхэ иигэжэ тайлбарилаа hэн: «Манай тойрогто гараhан ном соо хальбан угай туг дээрэ үнэгэн зураатай байдаг. Энэнь буруу бшуу даа. Шоо мэргэн ураатай, халюун тугтай, 4 хүхүүртэй хальбан угайхид гэхэ. Шоо гэхэдээ, шоно гэнэ. Шоные нэрээрнь нэрлэдэггүй.
Минии hанамжаар, элинсэг хулинсагнай хаанаhаа гараhан бэ гэхэдэ, тэдэнэр урда сагта Yлеэтын аймагай Танга hууринай урда хажууда оршодог нэгэ ехэ нуур багта ажамидарhан. Тэндэhээ «гутаар хальбан» гэжэ нэрэтэй болоо гэжэ тухайлхаар байна. Гутаар гэжэ үгэ оршуулхада, «налим» гэhэн загаhанай нэрэ ааб даа.
Гутаар Хальбан 7 хүбүүдтэй байhан. Тэдэнэр дархан дорлигтой, уран, хүсэтэй хүбүүд байгаа даа. Домогой ёhоор, hолирой хэлтэрхэй (метеорит) хэрэглэжэ, дүшэ хээд, хоёр сар хүллэн, шэрээд ябадаг байhан. Баруун тээhээ ерэhэн нютаг урилагшадта (переселенцы) хашуулхадаа, 4 хүбүүдынь Хори, Хэжэнгэ руу бодожо гараhан, 3 хүбүүдынь наашаа Ага нютаг ерэжэ, Балжанын нуурай баруун хойно тогтоhон ха. Тэндэнь хасагууд байжа, гутаар Хальбанай үри hадаhад Хойто-Ага, Табтаанай, Yзөөн нютагуудаар hуурижажа тараhан. Илангаяа мүнөө Yзөөндэ хальбан угайхид олон байна. Элинсэгнай Хойто-Ага нютаг ерэхэдээ, Балжан хатанай нуурhаа зүүн урагшаа сэхэ руугаа гаража, курорт Дарhанай дабаанай доодо тээ Бульдируу-тай гэжэ газарта түбхинэhэн.
Мүнөө Будаланда үсөөншэгшье hаа, гутаар хальбан угайхид байна. Тэдэ хэд бэ гэхэдэ, түрүү hаалишан ябаhан, Октябриин хубисхалай ордендо хүртэhэн, үндэр наhа наhалhан Тогоодойн Сэндэмэ абгай, тэрэнэй дүүнэр Тогодоевууд, мүн Жалсановууд болоно. Тэдэнэй нэгэн хатарта улигтай Жаргал Жалсанов Улаан-Yдэдэ байна. Буряадай гүрэнэй драмын театрта хүдэлдэг Саян Жамбалов хуригай хальбан угай байха. Хуули сахилгын ажалда хүдэлдэг гутаар хальбан угайхидые нэрлэбэл, Үбэр Байгалай хизаарай прокуратурын прокуророй орлогшо Арсалан Дамдинжапов, мүн Шойсорон Доржиев прокуратурын зургаанда баhал hайн хүдэлдэг. Монголдо гутаар хальбан угайхид олон байгаа. Би Баян-Уула нютаг үбhэшэдтэ ошожо ябатараа, гутаар хальбан угай нэгэ хүнтэй уулзаа hэнби. «Хүбүүн, алидбта, ямар угайбши?» гэжэ асуухадань, «гутаар хальбан угайб» гэхэдэмни, үндэр сэбэр хүн «Би Табтаанайhаа гараhан гутаар хальбан гээшэб» гэжэ хэлээд, ухаа мэдээ алдажархёо. «Батомүнхындэ намайе абаашаад лэ үбэлжүүлнэ, мүнөө тэдэниие хараажа, эндээ яhаа хаюулха гэжэ өөрыгөө бага хүбүүнэйдээ асаруулаад байнаб, бэшэ Улаан-Баатар ошохогүйб», - гэжэ 80 гаран наhатай аха хөөрөө hэн. Тэрэ МНРП-гэй 1-дэхи секретарь байhан Жамбалын Батомүнхын хадам аба байшоо. Монголой хүтэлбэрилэгшын наhанай нүхэр гутаар хальбан угай хүн байгаа. Гутаар Хальбанай Хори, Хэжэнгэ руу таhарhан 4 хүбүүдэй нэгэнэйнь үри hадаhан Ивалгын дасанай Буддын шажанай дээдэ hургуулиин ректор байhан, Буряад ороной дид хамба Дагба лама, гутаар хальбан омогой санаартан намайе «нагаса» гэжэ аманhаа унагаадаггүй.
Уг узуурни гэхэдэ, абын талаhаа Гушанай Сүндын Боролдойн Ринчин болоно. Би Боролдойн Ринчинэй басаганай гаргаhан хүбүүн гээшэб. Боролдойн Ринчин Базар, Дугар, Монёодой гэжэ хүбүүдтэй, Шэмэд, Цыбжит, Цыбегмит басагадтай байhан. Монёодой бага хүбүүниинь 10 гаратайдаа үбшэндэ дайрагдажа гээгдэhэн. Дугар хүбүүгээ хүндэ үгэhэн. Би Дугар түрэhэн нагасаяа аба гэжэ үндыжэ, нэрэдэнь ороhонби. Дугар Цыденое хүн зон hайн мэдэхэ байhан. Тэрэ Агын тойрогой түрүүшын багшанарай нэгэн, Табтаанайн, Зугаалайн, һүдэнтын 7 жэлэй ба Агын дунда hургуулинуудай директорээр хүдэлөө. Цыбегмит эжымни наhан соогоо hаалишанаар ажаллаhан намтартай. Эжымни түрэhэн ахайн хүбүүн – Базарон Цырытор Эсэгын дайнай урда тээ Пензэнскэ артиллерийскэ училищи дүүргээд, hүүлээрнь олон хатуу тулалдаануудта хабаадажа, Прагын нэрэмжэтэ гвардейскэ 428-дахи артиллерийскэ полкын командирай орлогшоор ябажа, дайгаа даража, даагаа hүүлдэhэн. Майор нэрэ зэргэтэй, олон орден, медальнуудтай сэрэгшэ дайнай тон дүүрэхэеэ байхадань, Дайшалхы Улаан Тугай орденоор шагнагдаhан байха юм. Энэ орден юунэй түлөө абаhан бэ гэхэдэ, ехэ буугаар сэхэ буудаад, hомонойнгоо дууhахада, хүбүүдээ бодхоожо, штыковой добтолгодо өөрөө шэн зориг харуулаа. Сэрэгэй даргын үгэhэн шагналда дэбжүүлгэ дээрэ «энэ байлдаанда майор Цырытор Базарон жадаар хадхажа, 6 фашистнуудые хюдаа» гэжэ бэшээтэй. Тэрэ дайнай hүүлээр хэдэн hургуулинуудай директорээр хүдэлhэн.
Манай угайхид модошо, түмэршэ дархан зон юм. Боролдойн Ринчин нагаса абымни түрэhэн дүү хүбүүн Эрхээтын Дондок hурша номо хэдэг алташа, мүнгэшэ дархан байhан.
Мүнөө жэл Сагаалганай hайндэртэ хальбан угайхид яhала олоороо суглараа. Би Хойто-Ага нютагайхидаа бодхоогоо аабзаб даа. Бато Сайнсакович Доржиев - Yзөөн нютагай хальбан угайхидые, Александр Бальчинович Жалсанов Аргали нютагайхидаа эмхидхэжэ, тойрогой Сагаан hарын угталгада хабаадаа бэлэйбди. Угай наада сог залитайгаар хүтэлэн ябуулагшад эгэшэ дүү Сэсэгма ба Солбон Жамбаловуудай абьяас бэлиг тэмдэглэхээр юм».
Агын тойрогой нютаг нютагуудта гутаар, хуригай ба мэнгэй хальбан угайхид ажаhууна. Сагаалганда жирохон хальбан угай хүнүүд дайралдаагүй. Хальбан угайхид гол түлэб Хэжэнгын аймагта hуурижаhан, түрүүн энэ нютагые «Хальбан хушуун» гэжэ нэрлэдэг байhан. Яруунада Гулбай гэжэ газарай нэрээр нэршэhэн гулбай хальбангууд бии юм.
Агын «Түмэн жаргалан» аман зохёолой бүлгэмэй хүтэлбэрилэгшэ Сэсэгма Жамбаловагай үүсхэлээр хальбан угайхид интернедэй бүлэгтэ угай бэшэгүүдые суглуулна. Тэдэнэр «Алтаргана» нааданда hэеы гэр табяад, угайнгаа бэшэгүүдые дэлгээжэ, холо ойроhоо ерэhэн хальбан угайхидтаяа танилсан, холбоо барисаа байгуулха түсэбтэй юм.
