«Yльгэрнүүд - буряад арадай hүр жабхаланай нангин баялиг», - гээд эрдэмтэн Цыбен Жамцарано бэшэhэн. «Урданай ехэ уранда, уран сагай мэндэдэ» Тэнгэриин бурхадай дэлхэй дээрэ буугаад үйлэдэhэн гайхамшагта баатаршалгануудта соло дуудаhан домогууд. Арадай аман зохёолой дээжэ - үльгэрнүүд – хоёр мянгаhаа хори мянган хүрэтэр мүрһөө бүридэдэг. Тиигээд олон зуугаад жэлнүүдэй туршада арадай аман үгѳѳр дамжуулагдан, удхын ба найруулгын талаар ямаршье хубилалтагүйгѳѳр манай саг руу хүрэжэ ерэhэниинь гайхалтай.
Манай элинсэг үльгэртэ нангин шүтѳѳнэй зохёолдо мэтэ хандадаг байhан түүхэтэй. Миин зугаалжа уншадаггүй, харин үльгэр түүрээлгын олон тоото нарин дүримүүдые, эрилтэнүүдые сахидаг гуримтай байhан.
Нэн түрүүн, сагай эрилтэ гэжэ байгаа. Хүйтэнэй сагай ута hүнинүүдтэ, огторгойн орьёлдо «Долоон Yбгэд» аймаг ододой эли тодоор харагдаха сагта (сентябрь – март hаранууд), үльгэрнүүдые түүрээн шагнадаг гурим байгаа. Хабарай ба зунай хаhануудта үльгэр домогуудые түүрээхэнь огто хорюултай hэн гэжэ эли.
1903 ондо эрдэмтэн Цыбен Жамцарано шэнжэлгэнүүд соогоо иигэжэ бэшэhэн: «Буряадууд үльгэрнүүдые миин ганса хужарлахын тулада шагнадаг бэшэ, харин үбшэнтэниие эдэгээхын, hохорые харадаг болгохын, урагшатайгаар ан агнахын, загаhа губшажа барихын тулада г.м. байдалдаа хэрэглэдэг. Yшѳѳ холын аян замда гарахынгаа урда тээ заабол үльгэр түүрээгээд, шагнаад ошодог».
АГНУУРИ БА ҮЛЬГЭРШЭД
Урдын сагhаа монгол туургата арадууд үльгэрые эди шэдитэ хүсэтэй гэжэ этигэдэг байhан түүхэтэй. Байгал шадарhаа эхилээд, Ононой эрье хүрэтэр буряадууд, түнгүүсүүд – булта үльгэр гээшэ ан арьяатадые татажа асардаг, агнууриин хэрэг урагшатай болгодог гээд ехээр шүтэдэг байhан гэжэ мэдээжэ.
Манай элинсэг агнуурида гарахадаа, заабол эрхим үльгэршэдые залажа, хажуудаа абаад ябадаг hэн ха. Агнууриингаа газарта хүрэжэ ерээд, үдэшэ отог соогоо сагаан hэеы шэрдэг дэлгээжэ (тэрэнь гансашье муухай толбогүй, мориной хүлhэнэй үнэргүй байха ёhотой), дээрэнь арса ууюулаад, hүтэй, архитай аягануудые табижа, hурша номын годли зоодог гуримтай байhан. Тиигээд үльгэршэн бүхэли hүниндѳѳ, үүрэй сайтар, үльгэрѳѳ түүрээдэг байhан заншалтай. Морин хуурай хүгжэм доро уянгатан аялгалжа, хѳѳмэйдэн бѳѳлэжэ, Хүхэ Мүнхэ Тэнгэридэ, хада уулануудай, ой тайгын эзэдтэ хандажа, аршалан туhалхые гуйдаг hэн ха. Түүрээhэн үльгэрэйнь баатарнууд тэнгэриhээ буужа, хажуудань hуугаад, үльгэр дууень шагнан хужарлажа, эдеэнэй хүндэhѳѳ амсажа баярлаад, үглѳѳдэрэй агнуурида туhалха гэжэ этигэдэг байhан түүхэтэй.
Иимэ ёhолол бүтээлгүйгѳѳр ямаршье агнуури урагшагүй гэжэ урдын зон гүнзэгыгѳѳр этигэдэг байhан гэжэ эли. Тиигээд агнуури дүүрэжэ, олзоёо хубаахадаа, үльгэршэндэ эгээл эрхим хэhэгүүд элбэгээр үгтэдэг hэн гэжэ хэлэгдэдэг.
YЛЬГЭРЭЙ БААТАРНУУД - САХЮУСАД
Халдабарита үбшэнгүүдэй, үхэл тахалай ехээр дэлгэрхэ сагта мүн лэ үльгэрнүүдые оло дахин түүрээжэ, гай гасалангуудые дарадаг заншал сахигдадаг байhан. Yльгэрэй гол нюурнууд – эрэлхэг баатарнууд – тэнгэриhээ буужа, хүнүүдтэ үбшэ зоболон асарhан ада баршадые сарадаг гэhэн удхатай. Илангаяа энэ ушарта Абай Гэсэр хаанай үльгэр түүрээхэдэ, эрхимээр туhалдаг гэжэ тоологдодог байhан ха.
Абай Гэсэр Богдо Хаан, Аламжа Мэргэн, Алтан Шагай Мэргэн, Хараасгай Мэргэн, Жэбжээнэй Мэргэн, Абадай Мэргэн, Мэньелтэ Мэргэн г. м. үшѳѳ олон домогто баатарнууд буряад арадай алишье талаар аршалагша сахюусадынь гэжэ тоологдодог байhан түүхэтэй. «Арбан табан толгойтой мангадхай» түрүүтэй дайсадhаа эхилээд, альбан шүдхэрhѳѳ, үбшэ зоболонhоо, гай тодхорhоо, үгырэлгэhѳѳ хамгаалдаг, ангуушадта ан арьяатадые туужа асардаг одото заяанай мэргэн баатарнууд. «Yльгэрэй баатарнууд мүнхэ наhатай, тэнгэридэ одо мүшэдэй түхэлтэй боложо гэрэлтээд («Долоон Yбгэд» гү?), газар дэлхэйн зоной байдал хёрхоор адаглажа байдаг» гэhэн үгэ бии. Тиимэhээ тэдэнэй намтарнуудые түүрээhэн үльгэрнүүдэй удха шанар, найруулгынь мүрнүүдые, үгэнүүдые заахашье ондоо болгон хубилгахань хорюултай. Тиибэл аймшагтай хэhээлтэдэ орожо болохо.
Энэ ушараар буряад үльгэрнүүд огто хубилангүй шахуу XX зуун жэлэй эхин хүрэтэр аман үгѳѳр дамжуулагдаа ха юм...
Дэлгэрэнгыгээр 42-дохи дугаарта.
