Эсэгын дайнай үйлэ хэрэгүүдые, сэрэгшэдэй намтарнуудые мүнөө интернедээр хэдэн сайтнууд соо олохоор. Тэдэ дайнай үеын зарим баримтата саарһанууд соо буряад сэрэгшэдэй нэрэ обогууд, ажаһууһан нютагуудынь ойлгохын, танихын аргагүй болотор хазагайруулагдаһан байдаг. Тиихэдэнь сэрэгшэнэй түрэһэн онтой, ямар военкомадаар ямар сэрэгэй частьда татагдаһан баримтануудтайнь, эжынь, нүхэрэйнь нэрэ обогуудтай сасуулжа, үнэнииень элирүүлхээр.    
 
Берёза һуурин шадар
Бата Цыренов Алдар Солын 3-дахи шатын ордендо 1944 оной июлиин 15-да гаргаһан баатаршалгынгаа түлөө дэб-жүүлэгдэһэн байна. Түрүүшын шагналай хуудаһан соонь тэрэ үдэрэй баатаршалга тухайнь бэшэгдэнэ:
«1944 оной июлиин 15-да Брестын можын нэгэ аймагай түб болохо Берёза һуурин дайгаар абахын түлөө байлдаанда дайсанай артиллериин, миномёдуудай, пулемёдуудай шанга буудалга доро нүхэр Сиренов пулемёдоор немцүүдэй добтол-го сухарюулжа, ябаган сэрэгээ халхалаа. Энэ байлдаанда нүхэр Сиренов дайсанай 15 сэрэгшэдые һалгаа…»
 
Алдар Солын хоёрдохи орден
Энэ дайшалхы габьяань, мүн бүхыдөө 1944 оной июнь-июль һарануудта харуулһан баатаршалгануудынь үшѳѳ нэгэ шагналай хуудаһан соо тобшохоноор тайлбарилаатай. Тиихэдэ Улаан Тугай ордендо дэбжүүлэгдэһэн байна:
 «Совет Белорусси сүлөөлхын түлөө байлдаануудта гвардиин рядовой Сиренов тусгаар эрэлхэг зориг харуулжа, амжалтатай добтолгодо нүлөөлөө.
1944 оной июниин 24-дэ дайсанай һайнаар бүхэлөөтэй, хэдэн дабхар хамгаалга сүмэ сохилгодо болон 1944 оной июниин 26-да Любань һуурин эзэлхын түлөө байлдаануудта гар пулемёдоор 40-өөд дайсадые усадхажа, добтолгодо нүлөөлөө.
 
Брестын можын Ляховическа аймагай Малыши һууринай зүүгээр харуулда байхадаа, добтолгодо ороһон дайсад руу эгээл түрүүн буудажа эхилээд, 40-өөд дайсадые хюдажа, тэрэ добтолгыень сухарюулаад, шархатаһаншье һаа, командирай захирбашье, байлдаанай газараа орхёогүй.
Шоссе болон түмэр харгынуудай шухала уулзуур болодог Иванцевичи станциин түлөө дайсанай добтолго сухарюулжа, 25 гитлеровецүүдые һалгаад, дайсаниие тэхэрюулхэ зорилго дүүргэлсээ.

Нэгэ аймагай түб болохо Берёза һуурин дайгаар абахын түлөө бэшэнээ дахуулжа, байлдаан соогуур түрүүшүүлэй тоодо Ясельда мүрэн гаталаа. Эрэлхэг зоригтойгоор хори гаран гитлеровецүүдые һалгажа, дайсанай гурбан добтолго сухарюулаад, түрүүшын сэрэгшэдтэй Берёза һуурин ороһон байна.

Дремлево һуурин эзэлхын түлөө 1944 оной июлиин 20-ой байлдаануудта дайсанай сухариха замыень хаажа, 20-ёод гитлеровецүүдые һалгаа, хүндөөр шархатажа, мэдээгээ алдатараа пулемёдоо орхёогүй.

Советскэ Белорусси сүлөөлхын түлөө байлдаануудта гвардиин рядовой Сиренов 140 гаран дайсанай сэрэгшэдые усадхажа, Улаан Армиин амжалтануудта нүлөөлөө.

Немецкэ булимтарагшадтай байлдаануудта харуулһан тусгаар эрэлхэг зоригойнгоо түлөө гвардиин рядовой Сиренов Улаан Тугай ордендо хүрэмөөр».

Энэ шагналай хуудаһа 143-дахи гвардиин Улаан Тугта стрелково полкын командир, гвардиин майор Ткаченко 1944 оной сентябриин 22-то бэшээ.
Эсэстэнь Улаан Тугай орденоор бэшэ, харин Алдар Солын 2-дохи шатын орденоор шагнаха тухай шиидхэбэри абтаһан байна.   
 
Таба дахин шархатаһан
«Алдар Солын хоёр орденой кавалер, олон тоото дайшалхы болон ажалай габьяагай медальнуудтай, 1945 оной Илалтын Парадта хабаадагша» - Бата Цыренов тухай иимэ баримтануудые Дурасхаалай ном соо олохоор. Цыденжаб хүбүүнэйнь хэлэһээр, Бата аха үшөө 1941 оной ноябриин 7-ой парадта хабаадаһан, булта сэрэгшэд сагаан дублёнко дэгэлтэй алхалалдаа һэмди гэжэ хөөрэдэг байгаа.

Бата аха 1941 оной июлиин 25-да Агын сэрэгэй комиссариа-даар албанда татагдажа, дайшалхы замаа 133-дахи авиаэскадрилида буудагшаар эхилһэн. Нютаг хүбүүмнай хоёр дахин хүнгөөр, гурба дахин хүндөөр шархатаһан гээд баримтата саарһанууд гэршэлнэ. Хөөрхы даа, шархатаад лэ, халта бараг болоходоо, дахяад дайлалдажа, хэды дахин үхэлэй эрмэг дээгүүр ябааб даа?! 

1942 оной декаб-риин 25-да толгой-доо шархатаа. 1943 оной январьһаа 20-дохи стрелково бригадада алба хаажа ябатараа, январиин 10-да нюур руугаа хүндөөр шархатаад, Омскын госпитальдо арга абаһан байна. Дахяад фронт руу эльгээгдэхэдээ, 51-дэхи стрелково бригадада пулемётчик ябаа. 1943 оной июлиин 21-дэ хүлөө шархатаһан. 1943 оной августын 18-да һүүжэ можодоо хүндөөр шархатаад, Свердловскдо ара талын госпитальдо дүрбэн һарын туршада аргалуулаад, 365-дахи запасной стрелково полкдо бронебойщигоор (противотанковое ружьё) албаяа үргэлжэлүүлһэн намтартай. 1944 оной май һараһаа 48-дахи гвардиин Криворожско Улаан Тугта дивизиин 143-дахи гвардиин стрелково полкдо пулемётчик ябаһан. 1944 оной августын 12-то хүндөөр шархатаа бшуу.
  
Унаган нүхэрынь
Бата аха Согто-Хангилай Базар Батоевтой суг алба хааһан. Харин дайшалхы нүхэрынь амиды мэндэ бусаха аза талаангүй байшоо... Тэрэнэй ехэ хүбүүн Бабу-Доржын Бата Цыреновтэй уулзахаяа Чапаевай нэрэмжэтэ колхозой Ононой участок 1970 оной хабар зорижо ошоһон тухай Согто-Хангил нютагай ветеранууд Дамби-Ринчин ба Цыцыгма Цыренжаповтан «Үнэн сэдьхэлһээ» ном соогоо бэшэһэн байдаг. Энэ ном соохи «Уулзалга» гэһэн рассказһаа Бата ахын хөөрэһэн хэһэг:
- ...Би танай эсэгэтэй 1941 ондо гэрһээ гараһаар, ото сугтаа ябаһан хүм. Агын аэродром дээрэ байхадамнай, танай эжы ерэжэ, маанадаар уулзаад, эдихэ юумэ үгөөд ошоо агша һэн. Һүүлээрнь Дагуур дээрэ байхадамнай, тревогоор бодхоожо, фронт абаашаа. Тиигэжэ 19 хоногто ябажа, Ленинградай фронт хүрөөбди. Нютагай хори гаран буряад хүбүүд ябаһан аад, саашаа бидэ хоёр сугтаа ябаха талаантай байгаабди. Фронт хүрэхэдэмнай, бидэ хоёрые танкнуудай урдаһаа буудадаг 120 һомотой, табан зарядтай ПТР гэжэ томо буугай нэгэ расчёдто оруулаа. Дайнай хүндэ хатууень өөрынгөө мяхаар үзөөбди. 1943 оной январиин 5-6 гээшэ һэн ха. Хоёр талаһаа ехэ буудалдаан эхилжэ, манай буугай хүл таһа буудуулаа бэлэй. Бидэ хоёр яаншьегүй гаралсабабди. Хүлгүй буугаа модон дээрэ барижа хүлижэрхёод, буудаһаар лэ байгаабди. Гэнтэл нүхэрэйнгөө харанхалан унажа ябаһые хаража, үбэр дээрээ абажа, мэдээгээ табин, носолдоһоор байтарни, нүхэрни үнгэршөө. Хөөрхы, гайтайл байгаа... Толгойгоо сооро буудуулжа, улаан шуһаяа адхажа хэбтэһэн нүхэрни намайгаа хайрлажа: «Бата, бишни һалаба хэбэртэйб, гэртээ бусаа һаа, иимэ юумэнэй болоһые дуулгаарай», - гэжэ һулахан хоолойгоор хэлээ агша бэлэй... Шинии эсэгэ ород хэлэ һайса мэдэдэг, эрдэмтэй, гоё һайхан хоолойтой, хүндэ юумэ заажа үгэдэг, шадалтай, пооромгүй ухаатай хүн һэн. Бэшэг тамгагүй, ород хэлэ оройдоо мэдэхэгүй би ехэл амар ябаһанби... Базарайнгаа һалаһанай һүүлээр бишье үншэржэ, эдеэ хоолһоо гаража турашооб... Хэлэ аманда анханай муу, бэрхэл һэн даа...»
 
Гэр бүлэнь
Шагналай хуудаһан соо Бата ахын түрэһэн газар Ворошиловай колхоз гэжэ заагаатай. Тэрэ тоонто газарынь Һүдэнтын аршаан шадар Айбалта гэжэ газарта хадын үбэртэ болоно бшуу. 1907 ондо Дэнжэнэй Сэрэнэй (Сагаан хүбүүн) гэр бүлэдэ арбан хүүгэдэй 6-дахи үринь боложо түрэһэн намтартай. Дайн сэрэгтэ мордоходонь, олон тоото аха дүүнэрынь, мүн Жамсаранова Дарима һамганиинь, Дулмажаб басаганиинь гэртээ үлэһэн байна. Дайнһаа бусаад, үшөө хоёр үринэртэй - Цыденжаб, Дондок хүбүүдтэй болоо.

Бата аха  хүүгэдтээ дайшалхы намтараа хөөрэхэ тон дурагүй, яахатнайб гэдэг һэн гэжэ мүнөө ехэ хүбүүниинь Цыденжаб Батоевич хэлэнэ. Зүгөөр хүүгэдни хэлэндэ муу бү байг лэ, һургуули һудартай болог гэжэ ехэтэ оролдодог байгаа, жэшээлбэл, жаахан Цыденжабаа ульгам ород хэлэтэй болохынь тула Орловскын һургуулида оруулһан ха.

1945 оной эсэстэ сэрэгэй албанһаа табигдажа, 1946 онһоо Чапаевай нэрэмжэтэ колхозой Ононой участогта ба Адуун Шулуунда Дарима нүхэртэеэ хонишоноор ажаллаһан юм. Мүнөө үри һаданарынь улам олон боложо, эрэлхэг зоригтой үбгэ эсэгээрээ омогорхон, жэшээ абан ажаһууна.
Эрэлхэг сэрэгшэн Бата Цыренов 80 хүрэжэ, энэ наһантаяа хахасаһан. Дайнай һүүлээр дүшэ гаран жэлдэ амгалан тайбан ажаһууһан, теэд дайн дажар амар заяа үзүүлээгүй: уушхан соонь минын тэһэрхэй үлэшэһэн, үе-үе болоод лэ, наһанһаа нүгшэтэрынь өөр тухайгаа һануулжа байһан юм...

You have no rights to post comments