Хүүгэдээ алдахада, эхын гашуудал туйлай ехэ даа... Эжынь хүбүүдэйнгээ бүхы бэшэгүүдые хадагалжа байдаг һэн, тиигээд 1970-аад онуудай эхеэр колхозойнгоо музейдэ 43 бэшэг үгөө. Эдэ бэшэгүүдыень уншажа байхада, хүбүүдэй хуби заяан, Эхэ орон, дайн тухай элдэб бодолнууд түрэнэ...
Дайн соогуур фронтын байдал тухай тодорхойгоор бэшэхэ арга болодогшьегүй һэн ааб даа, тиимэһээ солдадай бэшэгүүд үсөөн үгэтэй, хуряангы, тодо байдаг. Харин тэдээн соонь гэртэхиндээ, аха дүүнэртээ болон дүү басагандаа ямар дулаанаар, үнэн зүрхэнһөө ханданаб, үгэ бүхэндэнь хүбүүнэй аба эжыдээ дуран, энхэрэл мэдэрэн ойлгохоор.

Уншагшадта аха дүү Цыденовүүдэй элдэб үедэ, элдэб газарһаа бэшэһэн бэшэгүүдые дурадханабди. 
Жаргал дайнай урда тээ Сагаан-Уулын һургуулида багшаар хүдэлһэн.
1942 оной декабриин 26-да бэшэһэн бэшэгынь:
«Хүндэтэ гэртэхимни! Таанадтаа доро дохиноб, ажабайдалдатнай һайн һайханиие хүсэнэб. Арюун тунгалаг уһатай агууехэ Байгал далайн уһанай һүр жабхаланта Ангар руу шуумайса ороһондол, ухаан бодол, мэдэрэлни олон һабирдаһатай урадхал мэтэ таанадтаа яарана, түрэлхидни! Таанадтаал би ходо тулгууритнайб.

Цынгэ ахатаяа таанадайнгаа этигэһэндэ хүрэнэбди. Эсэгэ ороноо, жаргал болон бэеэ даанги байдал хамгаалха хубитай байһан хадаа үнэн сэхээр, эрэлхэг зоригтойгоор гүрэнөө фашизмһаа аршалха хэрэгтэй. Түүхэдэ үзэгдөөгүй ямар нэгэн арьяатанай аашануудые фашистнууд гаргана гээшэ үнэн. Бидэ эдэ үйлэнүүдые нюдөөрөө харанабди. Байлдаанууд - үшөө урдамнай. Харин бидэ илахабди гэжэ найданаб. Сагай ерэхэдэ, гэртээ, һалбаржа байһан Агынгаа тала руу ошохобди.   

Гэртэхимни, үсэгэлдэр Цынгэ ахаһаа бэшэг абааб. Фронтын Брянска шэглэлдэ дайлалданаб гэжэ бэшэнэ. Добтолгын нэгэ байлдаанда хүндөөр шархатаһан 40 сэрэгшэдые болон командирнуудые гаргажа, ами наһыень абараа. Тиигэжэ Улаан Одоной орденоор, «Эрхим санинструктор» гэһэн тэмдэгээр шагнагдаа юм.

Би һайн ябанаб, сэрэгэй хэрэгүүд муу бэшэ. Август һарада «Ленинград хамгаалһанай түлөө» гэһэн медаляар шагнагдааб.
Уулзатараа баяртай. Танай Жаргал».

1943 оной августын 30-да бэшэһэн бэшэг: «Хайрата эжы ба дүүнэртээ халуун амарые хүргэнэб. Олоншье юумэ бэшэхэгүйб. Хуушан янзаараал, һайн байнаб. Хоол һайн, дулаан хубсаһа үгөө. Би 2 һарын курс дүүргээд, командирай зэргэ абахаб. Январиин 10-да хүсэд энэ курсаа дүүргээд байхадаа бэшэхэб. Цыремжидэйнгээ бэшэһэн бэшэг абажа, тон ехээр баярлаад, харюу мэндые бэшээ һэм. Жамбал ахайһаа ба бэшэ аха дүүнэрһээ бэшэг абаагүйб. Адресыень бэшэхыетнай гуйнаб.
Мэндын харюу хүлеэгшэ Жаргал мүн».

Жаргал гэртэхинтэеэ уулзаха хубигүй байшоо. Могойтын аймагай сэрэгэй комиссариадһаа гэртэхиндэнь иимэ бэшэг ерээ: «Танай хүбүүн сержант Цыденов Жаргал, социалис Эхэ оронойнгоо түлөө байлдаанда, сэрэгэй присягада үнэн байжа, шэн зориг харуулжа, 1944 оной мартын 26-да баатарай үхэлөөр алдалан унаа.

Энэ мэдээсэл пенси абаха хэрэгтэ зууршалха данса болохо.
Могойтын РВК-гай ахалагша л-т Блинников». 
1944 оной июниин 27, одхон Бальжинима хүбүүнэй бэшэг:
«Хүндэтэ эжы болон Цыремжит дүү басагамни, таанадтаа халуун амар мэндые хүргэнэб! Садхаланби, хубсаһаар, гуталаар хангагданхайб гэжэ дуулгахаяа яаранаб – һанаагаа зобохо юумэн үгы.

Бидэ һая шэнэ хубсаһа, котелок, фляга, үргэбшэ туулмаг абаабди, тиигээд һаядаа Москвагай сэрэгэй тойрог эльгээгдэхэбди. Составай ерэхые хүлеэжэ байнабди. Тэндэ һуралсалаа үргэлжэлүүлээд, фронт руу ошохобди.

Аба намда ерэжэ болохоб гэжэ бэшээ һэн. Халтад гээ һаа, армиһаа ерэтэрни уулзахагүйбди. Ванчик ахайһаа бэшэг абаа һэнби, амиды мэндэ ябанаб, сэрэгэй хэрэгүүдни муу бэшэ гэжэ бэшээ. Танай Бальжинима».

Бальжинима Зугаалайн дүү-рэн бэшэ дунда һургуулиин 7 анги дүүргээд, 1942 ондо Агын багшанарай училищида ороһон. 1943 ондо гэр бүлын эрхэ байдалаар һуралсалаа орхижо, гэртээ бусаһан байна. Сагаан-Уулын эхин шатын һургуулида пионервожатаар хүдэлөө, һүүлээрнь сэрэгэй албанда абтаа. Бальжинима Цыденов Эхэ ороноо хамгаалан, алдалан унаһан.

Цынгэ Цыденов хүндөөр шархатажа, дайнһаа табигдаһан байна. Ажалда холо ябаһан абадаа бэшэһэн бэшэгынь:
«Мэндээ, хүндэтэ һанагдаха абамнай!

Бидэ һайн ажаһуунабди. Би фронтһоо 1944 оной октябриин 20-до ерээ һэнби. Та гэртээ амархаяа ерэхэ гүт? Гэртээ ерээ һаа, эндээ байха һэнта.

Би зүблэлэй түрүүлэгшээр хүдэлнэб. Эжымнай энхэ элүүр, һайн ажаһууна. Бальжинима Цыденов хүбүүнтнай сэрэгэй албанда, холо алба гарана. Тэрэнэй хаяг: 28459-«п». Ванчик баһа сэрэгэй алба гарана, тэрэ фронтдо, ходо бэшэгүүдыень абадагбди. Жаргал баһа алба гарана, бэшэгүүдые абанагүйбди. Мүнөө би, Цыремжит, эжы гээд гэртээбди.

Энээгээр богонихон бэшэгээ дүүргэнэб. Мэндые хүргэн үлэгшэ танай Цынгэ Цыденов хүбүүн».
Мүнөө үеын залуушуул эдэ бэшэгүүдые уншажа, олон юумэн тухай бодомжолхо һэн гэжэ һанахаар.

 

You have no rights to post comments