Дан үни бэшэ, нэгэ гушаад жэлэй саада тээ, үбһэндэ гарахань ямар нэгэн һайндэр мэтэ хүлеэгдэгшэ бэлэй. Машина унаагай хомор саг, холын сабшалангуудта бүхы гэр бүлөөрөө гэхээр зон гарадаг һэн. Бишье багадаа ходол тармууршан болодог байгааб. Эжы тогоошолхо. Хүгшэн аба түрүүтэй аба, ахай гурбан гар хажуураар хэмнай үргэнөөр мүр абанаб гэжэ мүрысэһэн мэтэ, далайса ехэтэйгээр сабшажа ороходонь, һая унагааһан ногооной хангалтама үнэр талаар дүүрэн анхилшаха. Гоё һэн даа!

Мүнөө бодоходом, нэгэ доро янза бүриин ногоон, үнгэ бүриин сэсэг сабшагдажа, элдэб олон һайхан үнэр - хэмэл үнэр бэшэ, харин эхэ байгаалиимнай үршөөһэн хангал анхилдаг байгаал. Ургамал бүхэн өөрын үнэртэй, онсо шэнжэнүүдтэй. Ургаха, сэсэглэхэ, эдеэшэхэ болзорнуудыньшье ондо ондоо. Өөр өөрын тусгаар нэрэтэй. Хяаг гү, үрмэдүүл гү, али сэсэг гү – нютагайнгаа, түрэл талынгаа ургамал бүхэниие таниха хүн жаргалтай даа! Юундэб гэхэдэ, ургамал бүхэн хэрэгтэй: зариманиинь дом болодог, нүгөөдүүлынь хүнэй болон малай хоолдо хэрэглэгдэдэг...
Нютагнай домто ургамалаар баян. Жэшээлбэл, ганга (чабрец), ая (полынь холодная), хара намаа (полынь Гмелина), һүдэн (кровохлёбка), таба һалаа (подорожник), шэхэр (солодка), нямняа сэсэг (одуванчик) г.м. Урдань эдэ домто ургамалнуудые малша элинсэгнай барагсаан лэ таниха, хэрэглэжэ шадаха байһан гэжэ мэдээжэ.
Ямаршье булан шэмэглэхээр гоёор сэсэглэдэг ургамалай янзанууд элбэг: абдаргана (лилия даурская), дэгдэ (зверобой), балжан гарма (ромашка), улаалзай (лилия карликовая), бадмахан сэсэг (купальница сибирская, жарки) г.м.

Үхэр малай хоол болохо ургамалнууд хэдэн янзын байха: хяаг, үлэн г.м.
Бүхыдөө хизаар орондомнай хэды ургамал ургадаг юм? Үбэр Байгалай энциклопедиин баримтануудаар, хизаараймнай дэбисхэр дээрэ гансал үлэн үбһэнэй 111 янза байдаг юм ха, бургааһанай – 37, үрмэдэһэнэй – 37, холтоһон сэсэгэй (лютики) 15 г.м. янзын ургамал тоологдоно.

Жэшээнь, халаахайн хэдэн янзын ород, буряад нэрэнүүдые Зүүн Сибириин соёлой болон урлалай дээдэ һургуулиин багша Л.Э.Рупышевагай «Дикорастущие растения в лексике бурятского языка» гэһэн эрдэмтэ ажалда үндэһэлжэ харая: крапива - халуун үбһэн (окин.), ямаан халаахай; крапива двудомная - тэмээн халаахай; крапива жгучая - халаахай, халгана. Тиихэдэ халаахайдал адли шатаадаггүйшье һаа, адаалхай зарим ургамалай нэрэдэ «халаахай» гэһэн үгэ нэмэгдэнэ: мордовник даурский - хонгор зула, морин халаахай; осот - сагаан халаахай; пастушья сумка - таряанай халаахай; перекати-поле – хамхуул, хамхуул үрмэдэһэн, атаахай, хурай (аг.), адаахайтай тэмээн халаахай, арбагар үбһэн, арбагай ногоон, хадхуул үбhэн (бох.)...

Газаагуурнай дүүрэн ургадаг үрмэдэһэн олон янзын байдаг: полынь - үрмэдэһэн, үрмэһэн, үрмэдэһэ жэрмэдэһэн (парн.), полынь горькая - тобшо үрмэдэһэн, тобшотой үрмэһэн (иволг.); полынь жёлтая - шара үрмэдэһэн, шаралдай (зап.); полынь метельчатая - хонин шаралза; полынь обыкновенная (чернобыльник) - морин үрмэдэһэн, сарбан (хорин.); полынь Сиверса - гашуун үрмэдэһэн…

Олон янзын ургамалтай баян нютагтай зомди. Нютаг ороноо шэнжэлбэл, үдэр бүри шэнэ ургамалтай танилсажа байхаар.

You have no rights to post comments