Алхана уула дэнзэтэй
Забайкалиин хизаар архитектурын талаар сэнтэй мянга гаран түүхын дурасхаалта хү-шѳѳнүүдэй хажуугаар байгаалиин гайхамшагта булангуудаа-раа суурхадаг. «Забайкалиин долоон үзэсхэлэн» гээд нэрлэгдэhэн түүхэтэ газарнуудай тоодо Алхана, Мангуудай агы нүхэн, Чарын элhэн сүл губи, Удокан (Удаган) уулын Алтан Хүүюуртэ булаг, Кодарай мүльhэн сарьдагууд, Хээтэйн агы нүхэн ба Красночикойн «Ламын хото» гэhэн шулуун хабсагайнууд сахигдадаг.
Олон сая жэлнүүдэй саада тээ халуун бурмаар сорьёлhон вулканай hуурида мүндэлhэн Алханын ууланууд бүхы дэлхэйгээр мэдээжэ. «Бурхадай ордонгууд» - хабсагай шулуун орьёлнууд, Байгалтай сэхэ холбоотой гэдэг Yүдэн Сүмын нюусанууд, харьялан урдаhан аршаанта уhаниинь олон мянгаад аяншалагшадые татадаг. Чингис хаанай ба үнгэрhэн сагай агууехэ Багшанарай бисалгалай газар - манай нютагай ёhото эрдэни зэндэмэни. Агы нүхэнүүд соонь hолонго татадаг, агаартань дээдэ түбиин хүгжэм аялга зэдэлдэг. Гүн тайгын оёорто хороhон Долоон Хит гэhэн гайхамшагта шулуун хабсагайнууд урдын дасанай үлэгдэл мэтэ түхэлтэйнүүд, тэндэ сан хэнгэрэгэй, хонхын абяанууд хогоосонhоо нэбтэрhэн мэтэ хүнэй шэхэндэ дуулдадаг.
Хээтэйн агы нүхэн
Агын тойрогой дэбисхэр дээрэ оршодог Хээтэйн агы нүхэн шухаг удхаараа, үзэсхэлэнгүүдээрээ ямаршье хари гүрэнүүдэй суута аяншалгын газарнуудта булигдахагүй. Энэ Забайкалиин хизаарай байгаалиин хүшѳѳ «Хуурай» ба «Нойтон» гэhэн хоёр агы нүхэнүүдэй холбоонhоо бии болоhон, 30-40 мянган дүрбэлжэн метрэй газар эзэлдэг. Газарай умайн ороной избёосхын шулуун ханануудынь сталактидуудаар, сталагмидуудаар ба мүльhэн кристаллай «угалзануудаар» шэмэглэгдэhэн. «Хээтэй» гэhэн нэрэнь, нэн түрүүн, «угалза хээ» гэhэн үгэhѳѳ үндэhэтэй гэжэ мэдээжэ. Шалануудынь ёhото байгаалиин уран урлалаар - hонирхолтой дүрсэнүүдээр хушагдаhан. Эзэд эндэ - hарьhан эрбээхэйнүүд, хабсагайн гулабхаанууд, харин хаан зонхилогшонь - хоморой зэрлиг манал.
Хээтэйн агы нүхэн руу ганса нэгээрээ альпинизмын тусхай хэрэгсэлгүйгѳѳр орохо hэдэлгэнүүд ами наhанда тон аюултай.
Мангуудай агы нүхэн
Хэрын аймагай Мангутка гэhэн голой хүндыдэ ехэ таабарита агы нүхэн бии. Урдань буряадуудай «Нүхэтэй агы» гээд нэрлэдэг байhан хадын нүхэн 13 метр үндэртэ оршонхой. XIX зуун жэлэй эхинэй түүхэ бэшэгшэдэй тэмдэглэлнүүдээр байгаалиин энэ хүшѳѳгэй ханануудынь хүнэй гараар мүлигдэhэн мэтээр үзэгдэхэhѳѳ гадна буддын шажанай удхатай зурагуудаар ба монгол, тангад, уйгур, хитад, санскрит гэhэн табан хэлэн дээрэ hиилэhэн бэшэгүүдээр хушаатай байhан. Мүнѳѳ тэрэ зурагуудынь ба бэшэгүүдынь баларанхай, юрын хүнэй обёорхын аргагүй.
Чарын элҺэн сүл губи
Удокан ба Кодар гэhэн уулануудай дэргэдэхи Чара, Дунда ба Дээдэ Сакукан гэhэн мүрэнүүдэй дундуур Чарын элhэн сүл губи оршодог. Тэндэ тайгын ба намагуудай дунда 50 дүрбэлжэн километрэй зайда элhэн сүл губи үргэлжэлдэг. Элhэн гүбээнүүдээр хушагдаhан талмайнуудынь Азиин, Африкын сүл губинуудhаа илгардаггүй. Гансал тэрэниие тойроhон байгаали - мүнхэ саhан сарьдагуудтай орьёлнууд, ногоорhон тайга, хүхэ номиноор ялалзаhан хадын нуурнууд ангаhан сүл губиин зэрэлгээнээр бэшэ, харин бодото хүйтэн Сибириин дунда тѳѳриhэн элhэн губяар гайхуулдаг.
«Алтан Хүүюур» - булаг
Удокан (Удаган) уулын Чепе гэжэ унтарhан вулканай шулуун хабсагайнуудай орьёлhоо Алтан Хүүюур гэhэн аршаанта булаг сорьёлон, доошоо урдадаг. Гэшхүүр мэтэ табсантаhан hабаар урдаhан горхоной уhанhаа алтан шара үнгэтэй охро оёортонь тунан суглардаг. Тэрэнь зарим үедэ 1 метрэй зузаан шэрдэгээр хушадаг ха. Тиимэhээ сэлмэг наратай үдэрнүүдтэ булагай уhан тэнгэриин алтан хүүюурээр сорьёлон, Удаган уулын үзэсхэлэнтэ үзэгдэл адаглахаар юм.
Забайкалиин «Антарктида»
Каларай аймагта ёhото Антарктидын багахан хэhэг бии. Чара гэhэн hууринhаа 50-яад модоной зайда «Кодарай мүльhэнүүд» гэhэн ямаршье сагта хайладаггүй, үргэлжэ ехэ, эгсэ үндэр, зузаан мүльhэтэ ташалангууд хүйтэ урьюулан hархайлдадаг. Забайкалиин «Антарктида» 6375 га хэмжүүрэй газар эзэлдэг.
Ламын хото - Байсанида
Красночикойн Yндэhэн паркын бүридэлдэ «Байсанида - ламын хото» гэhэн байгаалиин дурасхаалта хүшѳѳ бии. Тэндэ үдхэнѳѳр нэмжыhэн хуша мододой дунда үзэсхэлэнтэ дүрсэнүүдтэй шулуун хабсагайнууд хороhон. «Байсанида» гэжэ нэрэнь буряад «байса» - «хабсагай хада» гэhэн үгэhѳѳ һабагшатай.
Ламын хото элдэб янзын гайхамшагта шулуун хэрэмэй, шобхогор оройтой пирамидын, гэрэй ханануудай болон гараар урлажа сабшаhан мэтэ амитадай, хүнүүдэй г.м. дүрсэнүүдтэй урдын ордоной үлэгдэл мэтээр үзэгдэдэг. Зарим шулуун хабсагайнуудынь 50-яад метрэй үндэртэй.
Урдань тэндэ дүтын Долоонуурай дасанай ламанар уншалга бүтээлнүүдые үнгэргэдэг, бисалгадаг ба даяанда hуудаг байhан түүхэтэй. 1930-аад онуудта санаартан хамалганhаа хоргодожо, тэндэ байрлаhан гэдэг. Тиимэhээ «Ламын хото» гээд нэрлэгдэhэн ушартай. Yшѳѳ тэндэ ламанарай ехэ алта мүнгэ болон Бурхан багшын томо бүхэли алтан дүрсэ булаhан тушаа тэрэ нютагай улад зоной дунда хѳѳрѳѳнүүд үеhѳѳ үедэ дамжуулагдадаг.
Будаланай тэнгэриин Һолир
1962 ондо Агын аймагай Будалан нютагай дэбисхэр дээрэ 100 кг тухай шэгнүүртэй ехэ хоморой түмэр - шулуун бүридэлтэй hолирой хэлтэрхэйнүүд олдоhон. Олон сая жэлнүүдэй туршада дэлхэй дээрэ унаhан hолирнуудай оройдоол 4 хубинь тиимэ бүридэлтэй гэжэ эрдэмтэд элирүүлhэн байна. «Будулан» гээд нэрлэгдэhэн тэрэ тэнгэриин шулуунай ехэнхи хубинь Москва хотын Россиин эрдэмэй академиин жасада, бага зэргын бутархайнуудынь - Санкт-Петербург, Новосибирск хотонуудай геологиин музейнүүдтэ.
Будаланай тэнгэриин «айлшанай» бууhан сагынь хэдэн миллиард жэлнүүдэй саада тээ гэжэ эли. Мүнѳѳ тэрэ hууриинь газар гүрэнэй харууhанай дурасхаалта хүшѳѳгэй зэргэдэ сахигдадаг.
Арахлейн шоргоолзоной бутанууд
Забайкалиин хизаарай байгаалиин хүшѳѳнүүдэй тоодо Шэтын аймагай Арахлей нютагай шоргоолзоной бутанууд харууhалагдадаг. Ушарынь гэхэдэ, экологиин талаар тон сэбэр арюун хүрьhэтэй газарта түхеэрэгдэдэг шоргоолзоной бутанууд манай нютагуудааршье, дэлхэйшье дээрэ хоморжожо, үгы болохо туйлдаа хүрѳѳд байна.
Хизаарай ори ганса зоологическа хүшѳѳ “хойто талын ойн түрэлэй” гээд нэрлэгдэдэг шоргоолзодой 21 байраhаа бүридэдэг. Тэдэнь 0,3-1,5 метрэй үндэртэйнүүд, эгээл томонь 4 метрэй түхэреэнтэй.
НабшаҺан бүхэндэ баярлажа…
Хизаар оронойнгоо байгаалиин үзэсхэлэнгүүд тушаа бэшэхэ үедѳѳ би Японидо ажалаараа нэгэтэ бэшэ удаанаар ошожо байрлаhан hайн танилайнгаа хѳѳрѳѳ hанаандаа оруулааб. Тэрэ нэгэтэ япон аяншалагшадай бүридэлдэ «Наранай мүндэлдэг» оронтой дүтѳѳр танилсаха зорилготойгоор хүдѳѳ гараhан байгаа. Автобусынь үе-үе гол мүрэнүүдэй эрьеэр, ой талаар тогтожо, аяншалагшад олтирогой байгаалитай уулзажа үзэhэн юм. «Минии харахада, балай ехээр hонирхохоор үзэсхэлэнтэ юумэн байгаагүй: гол горход, модод, сэсэглэhэн талмайнууд, - гээд манай нүхэр хѳѳрѳѳ hэн. - Харин суг ябаhан японцуудаа хаража гайхаа hэм. Тэдэнэр набшаhан, сэсэгхэн бүхэндэ баярладаг, бургааhа мододые эльбэдэг, тэбэридэг байгаа. Ямар нэгэн үзэсхэлэнэй орондо ерэhэн мэтээр юрын ургамалтай талмайнуудые гоёшоон, hүгэдэн дохидог, тэдэнэй дэргэдэ оло дахин фото-дүрэнүүдээ буулгадаг, хүхилдэдэг, дуулалдадаг байгаа».
Бишыхан олтирогой хабшуу байдалтай Япониин хажууда бидэ Дэлхэйн үзэсхэлэнтэ буланда ажаhуунабди. Тэрэнээ сэгнэн ойлгожо, байгаалиингаа баялигуудта гамтайгаар хандажа hурахамнай шухала.
