Айлшалуулаарай

Энэ дуун холын харида хадамда ошоһон бэриин дууладаг дуун гэхэ. Үшөө иимэ тайлбари хэлэгдэнэ: «Буряад зон шэнэ засагай шэрүүн хуулиһаа бэеэ абархадаа, 1920-ёод онуудаар Хинганай шэлэ дабаад, Хулын гол шадар хоёр-гурбан жэл байгаад, үшөө саашаа зөөһэн юм. Зөөжэ ябахадаа, басагад эрэшүүлтэй адли эрхэ сүлөөтэй болохо хүсэлэнгөө иигэжэ дуулаһан байгаа.

Ардагай һайниие унахал гээ haa даа,
Адуундань хааяашье һаань амаруулаарай.
Айдарлаад намхантайгаа ябахал гээ haa даа,
Абындам хааяашье һаань айлшалуулаарай.
Эмнигэй һайниие унахал гээ haa,
Эжэлдэнь хааяашье haaнь амаруулаарай.
Эжэлшээд намхантай ябахал гээ haa,
Эсэгындэм хааяашье һаань айлшалуулаарай.

Хабтагай Агамнай холош бэшэл аад...

«Харалсахыншье аргагүй холо шэнги...» гэжэ дуулалдадаг сэмүүн сагай үеэр нүхэдэйнгөө хамалганда абтахада дуулалдадаг байһан.
Сэсэгма Болотовна: «Зарим хүгшэд энэ дуунда дурагүй байһан. Нагаса эжымни: «Дайнай урда тээ зүгнэжэ бөөлэлдэдэг болоо һэн. Уулзахаяа һанаа һаа, уулзахаяа яадаг юм, гүйлгэхэеэ һанаа һаа, гүйлгэхэеэ яадаг юм», - гэжэ гэмэрэгшэ һэн. Манай нютагай зон, түрэлнайшье хамалганай үедэ Краслагай лесоповалда ябаһан. Нютагаа һанахадаа, энэ дуу зохёогоод дууладаг байһан гэдэг һэн».

Хабтагай Агамнай холошье бэшэл аад,
Хадань халхалаад холол шэнги.
Ханилһан гансамни холошье бэшэл аад,
Харалсахынш аргагүйл аад, холол шэнги.

Үргэн Агамнай холошье бэшэл аад,
Уулань халхалаад холол шэнги.
Үелһэн гансамни холошье бэшэл аад,
Уулзахынш аргагүйл аад, холол шэнги.

Сэлгеэ Агамнай холошье бэшэл аад,
Шэлэнь халхалаад холол шэнги.
Шэнэлһэн гансам холошье бэшэл аад,
Сэнгэхынш аргагүйл аад, холол шэнги.

Урдаһаа һалхин һалхилжа...

Энэ дуу дайнай үедэ нүхэрөө фронтдо үдэшэхэдѳѳ дууладаг байгаа. Хэдэн жэлэй туршада хаанаш ябаһыень, амиды мэндыень мэдэхэ аргагүй байхадаа, гуниглажа дуулаһан.

Урдаһаа һалхин һалхилжа,
Уһанхан Тарияа долгилуулна.
Улхархай нюдэнэйм нёлбоһые
Ушарсам холодоод дуһалуулна.
Хойноһоо һалхин һалхилжа,
Холбоохон Тарияа долгилуулна.
Хоёрхон нюдэнэйм нёлбоһые
Холшорхом холодоод дуһалуулна.

Утахан Ононойнгоо эрье дээрэ...

Намсалма Доржипаланова: «Монголой Хэнтэй уулаһаа эхитэй Онон мүрэн баруунһаа зүүн тээшээ шэглүүлэн, Агын тойрогой Үзөөн, Тугшан, Гүнэй, Будалан, Хүнхэр, Хүһөөшэ, Урта нютагуудай газар дээгүүр урдадаг. Энэ дуун Балжан хатанай түүхэтэ үеһөө эхитэй гэжэ хүгшэн эжын хөөрөөнһөө ойлгоһонби». Үлзытын Пагма Жамбалова Баярма бэридээ хөөрэһэн: «Урда хилэ хаража байһан сэрэгшэдэй дуулаһан дуун».
Цыбегмит Дамдинжапова: «Энэ урданай дуун. Ород гүрэнэй хилэ табиха хирээр, 1720 гаран онуудһаа хори буряад хойшо урагшаа һайсал хүлгэһэн. Хэды дахин буудуулжа байжа хилэ дабаһан. 19-дэхи болон 20-дохишье зуун жэлнүүдтэ Монголой, Хитадай хилэ сүмэ гаража, хүлгэжэл байгаал даа».Альма Баирова: «Энэ дуу коллективизациин эхилхэдэ, гэртэхинтэеэ Монгол орон гаража ябаһан баян айлай басаган дуулаһан гээд эжымни хэлэгшэ бэлэй».

Утахан Ононойнгоо эрье дээгүүр
Унагшаал табидаг haa, гоёл һэн ха.
Ушарһан гансахан амарагтайгаа
Уулзаадш тарадаг haa, гоёл һэн ха.
Хабтагай Ононойнгоо эрье дээгүүр
Хазаартаал табидаг haa, гоёл һэн ха.
Ханилһан гансахан амарагтайгаа
Харалсаадш тарадаг haa, гоёл һэн ха.

Хуяахан шэлэ

Альма Баирова: «Аха дүү хоёр агнажа ябатараа, ахань дүүһээ урид отогоо ерээд, алаһан арсаланайнгаа арһа нэмэрээд байба. Ерэжэ ябаһан дүүнь ахайдамни арсалан добтолбо гэжэ һанаад буудажархиһан ха. Тиигээд энэ дуу дуулаһан гэхэ».

Хуяахан шэлын орой дээрэхэнэ
Хулһан хаанаһааш ургаһан юм бэ?
Хулангын арһа нэмэрхэдэһэн
Хуряахайм хаанаһаал ябаһан бэлэй?

Орьёлоо хадын орой дээрэхэнэ
Ожорһон хаанаһааш ургаһан юм бэ?
Орын арһа нэмэрхэдэһэн
Ахайм хаанаһааш ябаһан бэлэй?

Байсахан хадын орой дээрэхэнэ
Бүртэгэнөөн хаанаһааш ургаһан юм бэ?
Бугын арһа нэмэрхэдэһэн
Баабайм хаанаһааш ябаһан бэлэй?

Захяа дуун 

20-дохи зуун жэлэй эхиндэ энэ дуун Агын талада ехэ дэлгэрэнги байһан. Хожомынь энэ дуу Хитадай Үбэр Монголой Хайлаарай 1-дэхи дунда һургуулиин багша Гармын Үржинэй Шэмэд наһатайшуулай аман яряанһаа хуушан монголоор бэшэжэ абаа. Сэдэбэй Намнан буряад бэшэгтэ оруулһан байна.

Ардагаа адуунһаа барихадам,
Алхалаад гурба заадаһан юм.
Абамни баахандам захихадаа,
Алдуугүй ябаарай гэһэн юумэ.
Эмнигээ эжэлһээнь барихадам,
Эрьелдээд гурба заадаһан юм.
Эжымни баахандам захихадаа,
Эндүүгүй ябаарай гэһэн юумэ.

Ганга мүрэнэй гургалдай...

Чингис хаанай сэрэгшэд удаанаар холын замда ябаад, нютаг ороноо һанажа, гуниглан дуулалдаһан гэхэ. Аяар холын Энэдхэг хүрэтэр ударидан ошоод байһан эзэн хаан албатан зонойнгоо дууень шагнаад, иимэ сэдьхэл бүглүүтэй сэрэгшэд урагшатай ябахагүй хадаа гээд, тэндэһээ бусаһан юм гэдэг.

Ганга мүрэнэй гургалдай
Газаагуур манай жэргэнэ.
Газар нютагайм холохондо
Гажарнал даа зосоомни.
Эрьел нуурай гургалдай
Эрьен тойрон жэргэнэ.
Эхэл нютагайм холохондо
Эжэлнэшьегүйл даа зосоомни.

You have no rights to post comments