Агын архив Үбэр Байгалай хизаарай гүрэнэй архивай филиал болодог. Эндэ хоёр шэглэлэй жасатай: нэгэдэхинь - саг үргэлжын дансануудые хадагалдаг газар, хоёрдохинь - хубиин дансануудай нөөсэ.
Хуушан монгол хэлэн дээрэ болон лата үзэгүүдээр бэшэһэн баримтанууд бии.
Нэгэдэхи жасадань 1918 онһоо эхилээд суглуулагдаһан баримта дансанууд хадагалагдадаг. 1930 гаран онууд болотор дансанууд соохи баримтанууд хуушан монгол хэлэн дээрэ бэшээтэй. Эдэ документнүүд 39 фонд болодог. Үшөөшье олон саарһан байха байгаа, теэд 1922 онһоо 1937 он болотор Агын тойрогой Буряад-Монгол Республикын бүридэлдэ байха үедэ Агын Степной Дүүмын, Агын болон Сүүгэлэй инородческо управануудай г.м. – бүхыдөө 9 мянгаад данса Буряадай гүрэнэй архив абаашагдаһан ха. Харин ямар нэгэн шалтагаанаар Улаан-Үдэ ошоогүй 39 фондын дансанууд соо Адуун-Шулуунай, Адагалигай, Онон-Тунгус г.м. хушуунуудай, зүблэлнүүдэй саарһан байна. Эдээниие шэнжэлбэл, тэрэ үеын элинсэгнай ямар һуудал байдалтай, ямар нэрэ обогтой, гэр бүлэдөө хэды халуун амин, юу хэдэг байһан зон бэ гэхэшэлэн баримтануудтай танилсахаар.
Түүхын хуудаһа саашань ирахада, 1937 онһоо Агын Буряад-Монголой үндэһэн тойрогой үе болоно. Зүблэлтэ засагай дансанууд, гол түлэб Агын окрисполкомой документнүүд, 54 фонд болодог байна. Энэ үедэ буряад үндэһэн хэлэнэй, соёлой, ёһо заншалнуудай темэ бодхоогдодоггүй, энэ талаар ажал ябуулагдадаггүй байгаа гэжэ баримта дансанууд гэршэлнэ. Эгээл энэ сагһаа хэлэнэй, ёһо заншалаймнай аргаахан алдагдажа эхилһэниинь ойлгосотой.
2001 ондо тэрэ үеын тойрогой Захиргаанай Толгойлогшо Баир Жамсуевай захирамжаар, Агын гүрэнэй архивай дэргэдэ хубиин дансануудые хадагалха газар байгуулагдаһан байна. Ушарынь гэхэдэ, 1990 гаран онуудта олон эмхи зургаанууд үгы болоһон, жэшээнь, Агын АТП, маслозавод, промкомбинат, кирзавод, СХТ г.м. Тэдэ эмхи зургаануудай документнүүд эндэ тэндэ хаяатай, зарим харюусалгата нюурнууд гэртээ хадагалаад байгаа. Тиин тэндэ хүдэлэгшэдэй пенсидэ гараха болоходонь, хэды жэл ажал хээб, хэды салинтай байгааб, ямар һараһаа хэды болотор декретнэ амаралтада байгааб гэхэ мэтын асуудалнууд гаража эхилээ. Тиимэһээ һая байгуулагдаһан таһагые даагша Тамара Лубсандоржиева ба гол мэргэжэлтэн Цырен Соктоев хоёр усадхагдаһан эмхиин хүтэлбэрилэгшэ, бухгалтерынь хэд байгааб гэхэшэлэн һурагшалжа, гэр гэрээрнь ябажа, документнүүдыень суглуулһан байха юм. Мүнөө энэ архивохранилищи соонь 82 жаса болонхой, бүхыдөө 12000 документ бүридхэлдэ абтанхай.
Тиихэдэ ажалай габьяа харуулһан зон тухай документнүүд аминдаа жаса болодог. Тэндэнь Бальжинима Мажиев, Бадма Цыренов, Бато Эрдынеев г.м. мэдээжэ агынхид тухай дансанууд бүридхөөтэй. 2021 ондо 1968-1977 онуудта тойрогой соёлой хорооной түрүүлэгшэ ябаһан Дашинима Шойжалсановай, «Агинская правда» һониной фотограф Сергей Доржиевай дансануудые бэлдэхэ түсэбтэй.
2020 ондо һүжэрһэн ковид үбшэн архивай ажалда нүлөөлөө: март һараһаа архив саг зуура хаагдаа, уншалгын танхимынь хүдэлөөгүй, электронно хаягаар лэ хандалга абадаг байгаа. Тиигэжэ энээнһээ урагша табиһан түсэбөө дүүргэдэг байһан һаа, нёдондо 977 хандалга ороо бшуу. Харин түсэбэй ёһоор, 1200 запрос хэгдэхэ байгаа. Сентябрь һараһаа зон ябажа, һарын зуугаад хандалга орожо эхилээ.
Мүнөө Агын архив түсэбэй ёһоор ажалаа ябуулжа байнхай. Ажалайнь эрхэ нүхэсэл мүнөө сагай эрилтэнүүдтэ таарама, техническэ, эд бараанай, саарһа гуурһанай талаар гүйсэд хангагдаатай. Архив табан хадагалдаг газартай (хранилище), гурбаниинь дүүрэн болоһон, дүрбэдэхиинь хоёр таг сүлөө байна, харин табадахинь хооһон. Тиихэдээ архивай бүхы хадагалдаг газарайнь 65-70 хуби эзэлээтэй байна бшуу. Архивай захирал Цырен Соктоевой хэлэһээр, толгой үбдэхөөхэ гол асуудалынь гэхэдэ, архивай жаса бүридхэлгын асуудал болонхой. Энээнэйнь шалтагаан – 2006 онһоо бүхы муниципальна аймагууд өөр өөрын архивтай болоһон, хүдөө һуурингууд документнүүдээ тиишэнь тушаана. Харин Агын архивта федеральна болон тойрогой мэдэлэй 16 эмхи зургаанай: тойрогой Захиргаанай, налог татабариин албанай, Агын эмнэлгын болон багшанарай колледжнуудай, ажаһуугшадые ажалаар хангалгын түбэй г.м. баримта дансанууд ородог ха. Архивта орохо дансанууд тусхай эрилтээр бэлдээтэй байха ёһотой. Иигэжэ ёһо руунь бэлдээд орхихо кадрнуудай асуудал эмхи зургаануудта гарадаг ха.
Музейн сайтын фото-зураг.
Баримта дансануудые шэнжэлхэ хүсэлтэй зон архивай уншалгын танхим соо шэмээгүй аятай байдалда хүдэлхэ аргатай. Архив өөрын сайттай. Тэндэ, жэшээнь, «Письма с фронта» гэһэн гаршаг доро Баруун дайнда ябаһан сэрэгшэдэй түрэлхидтөө түрэл хэлэн дээрээ бэшэһэн бэшэгүүд һонирхол татана. Иигэжэ 2020 оной гол үйлэ хэрэгтэ зорюулһан хэдэн хэмжээ ябуулга архивай хүдэлмэрилэгшэд эмхидхээ. 2021 ондо Эсэгын дайнай эхилһээр 80 жэлдэ, космонавт А.Филипченкын Агын тойрог ерэһэн түүхэтэ үйлэдэ, «Алтаргана» нааданда г.м. зорюулагдаһан хэмжээ ябуулгануудые түсэблэжэ байнхай.
