Подробности
Категория: Түүхэ
Просмотров: 139
Эргэнэ нуур.

   Эргэнэ нуур Үбэр Байгалай эгээл гайхамшагта нюуса таабаринуудтай булангуудай нэгэн юм. Эртэ урдын сагhаа эндэхи газарнууд нангин шүтөөнэй гээд тахигдадаг. Yшөө VIII зуун жэлэй Хитадай, Персиин түүхын бэшэгүүд соо Эргэнэ (Тюрги – Яргун) нуурай эрьедэ болоhон ехэ дайн байлдаан тушаа тэмдэглэлнүүд бии. Эргэнын эрьедэ ажаhуудаг байырку гэhэн арадай зонхилогшо «агууехэ хүтэлэгшэ» гээд нэрлэгдэнэ.
   Пётр Бекетов, Афанасий Пашков, протопоп Аввакум г.м. түүхын домогто нюурнууд Эргэнэ нуурай эрьедэ байрлаhан, газар уhыень салгидуулhан.

Подробнее... Добавить комментарий

Подробности
Категория: Түүхэ
Просмотров: 186

   Россиин МВД-гэй ветеран, нютаг ороноо шэнжэлэгшэ Цэдендоржи Жамсаранов ахалагша зайһан Мухуу Унаганов тухай һонин толилолго эльгээбэ.  

Подробнее... Добавить комментарий

Подробности
Категория: Түүхэ
Просмотров: 279

   Урда-Агын Ворошиловай нэрэмжэтэ колхозой (мүнѳѳ Чапаевай нэрэмжэтэ) дархан Балдан Юндунов дархашуулай бригадада хүдэлжэ байтараа, 1941 оной майда сэрэгэй һара хахадай сборто татагдаһан байгаа. Сборто байтарынь, Эсэгын дайн эхилжэ, албаяа саашань үргэлжэлүүлхэ баатай болоһон байна. 1942 оной һүүл болотор энэ шадар албаяа ябуулаад, 1943 оной эхеэр баруун тээшээ фронтын газар эльгээгдэһэн байгаа. Москвада нэгэ һара сэрэгэй һургуули хээд, Украинын I фронт эльгээгдэжэ, 1943 оной июньһээ Курска тулалдаанай гал дүлэн соогуур дайшалхы замынь эхилээ һэн.

Подробнее... Добавить комментарий

Подробности
Категория: Түүхэ
Просмотров: 143
Т.Доржиевай баатаршалгын гэршэ.

   Агууехэ Эсэгын дайнда хабаадаһан сэрэгшэд тухай тобшо баримтануудые музейнүүд соо олохоор байдаг. Хара-Шэбэрэй музей даагша Елена Раднаева, Сагаан-Уулын арадай музей даагша Цыцыгма Цырендашиева энэ шэглэлээр ехэ хэмжээнэй ажал ябуулдаг, тэдэнэр баян абдарһаа һонин материалнуудые эльгээгээ.  

Подробнее... Добавить комментарий

Подробности
Категория: Түүхэ
Просмотров: 129
А.Цыренов.

   Сталинградай байлдаанда алдалан унаһан Нима Самбаевай нэгэ полкдо суг дайлалдаһан Аюр Цыреновэй бэшэг үни холын сагта бэшэгдэбэшье, дайнһаа бусаагүй солдадай дайшалхы хуби заяа элирүүлнэ.
   «Музейн директор Лхамажаповта. Сагаан-Уула нютаг. 1975 оной январиин 24-дэ бэшэһэн бэшэгыетнай абаад, ехэ баярлабаб. Нима Самбаев тухай хөөрэхэдэ иимэ: Самбаевай хөөрэһөөр, тэрэ ехэ эгэшындээ байһанби гээ һэн гэжэ һананаб. Гэртэхиниинь үгы гээшэ бэшэ һэн гү. Колхоздо адуушанаар хүдэлөө. 4 классай һургуулитай, 1923 оной, шэг шарайнь сайбар, хүдэр бэетэй, түхэреэн нюуртай һэн. Зангаараа зөөлэн. Нютагаа һанахадаа, хаа-яа уйладаг бэлэй. 1942 оной август һарада маанадһаа олон немцүүдтэй байлдаанай һүүлээр 321-дэхи стрелково дивизиин (саашадаа 82-дохи гвардейскэ дивизи) 435-дахи танкоистребительнэ дивизиомнай Клетскэ шадар Дон мүрэнэй баруун эрьедэ хамгаалгада бэлдээд байбабди. Нэгэтэ аниргүй байдалай үедэ батареймнай хажуугаар ород бэшэ яһатанай гаража ябахада, казах гү, али киргиз гэжэ һанааб. «Юлдаш, хаайада браасгм?» (Нүхэр, хайшаа ошонобши?), - гэжэ асуубаб. Тэрэнэй казах бэшэб, буряадби гэхэдэнь, хүхиһэндөө гүйжэ ошоод, хаанахи, хайшаа ошожо ябаһан тухайнь һурабаб. Тэрэ «Сагаан-Уула нютагһааб, Самбаевби, госпитальдо удаан бэшэ аргалуулаад, часть руугаа ошожо ябанаб», - гээ һэн. Тиихэдэнь бүхы аргаараа батарейдэмнай үлэхыень гуйбаб. Тиихэ үедэ би орудиин командир ябааб, намда снаряд асаржа байха хүн хэрэгтэй байгаа. Арай гэжэ часть руумнай ерэхэ тухай хэлсээбди. Тиигэжэ частьдаа 2 буряад болоо һэмди. Шэнэ нүхэрөө эдеэлүүлээд, би заабаринуудые үгэжэ, ажахыгаа харуулаа һэнби. Энэ үедэ немцүүд руу буудаха захиралта абаабди. Самбаевые һая ерэһэн хадань буудалгын позициин ара талада запасной окопто абаашажа, шэхэнэй һарьһан холбоого (ушная перепонка) гэмтээхэгүйн түлөө амаяа ангайгаад байха тушаа хэлэбэб. Тиихэдэм «пушка руу буудалга бараг, энээнһээ болохо юумэ хараһанби», - гээд, окоп руу ороншьегүй, генерал мэтэ гараа ташаадаа тулаһан зогсоо бэлэй. Нэгэ хэды буудалгын удаа нүхэрни тэрэ газартаа байбагүй. Һүүлдэнь ерэхэдэм, тэрэм окопой оёорто хэбтээ. Нэгэ доро хэдэн үхэр буугай буудалга тэрэниие сошооһон байгаа, шэнэ нүхэрни тэрэ дороо өөрынгөө часть ошохоёо һанашаба. Би баһа үлэхыень аргадабаб. Һүүлдэ Нима бэрхэ артиллерист болоо һэн, дадхаажа, би үхэр буугаар буудахыень һургааб. 1942 оной ноябриин 19-дэ бидэ суг Донской фронтдо добтолгодо ороо һэмди, Сталинград шадар бүлэг немцүүдые хүреэлээбди. Хүреэлэгдэһэн бүлэг солдадуудта гараха гэһэн фельдмаршал Манштейнэй Армиин бүлэгэй танкын шанга гэгшэ байлдаанда 1942 оной декабриин эсэстэ Тормоси шадар (Морозовско шэглэл) гараа, хүлөө ехээр шархатааб. Тэрэ байлдаанда орудийна расчёдой 5 хүн наһа бараа, би наводчиктоёо шархатааб, шарга дээрэ снаряд зөөжэ ябаһан Самбаев Шеломенцев хоёр амиды үлөө. Орудимнай бута һүрөө һэн. Самбаевай шархатаһан нам дээрэ бархиржа, гэртээ бусажа шадахагүйб, түрэлхидыем оложо, яажа сугтаа дайлалдаһан тухайгаа хөөрөөрэй гэжэ намда захижа байһые олойржо байһан мэтээр һананаб.
   Гэртээ бусаад, 2 дахин Сагаан-Уула нютаг руу бэшэгүүдые бэшээ һэм, харин харюу абаагүйб. Минии дайнһаа табигдаһанай һүүлээр баһал хүндөөр шархатаад, фронтһоо 1944 ондо гэртээ бусаһан Шеломенцев «Самбаев алуулаа» гэжэ дуулгаа, харин тодорхойгоор хөөрөөгүй һэн. Бэшэ юумэн тухай дуулгаха аргагүйб. Минии байхада, Нима Самбаев «Шэн зоригой түлөө» медальда дэбжүүлэгдээ бэлэй.
   Мэндэ үлэгшэ Аюр Цыренов. Самбаев тухай бүри тодорхой мэдээнүүдые намда дуулгаа һаатнай, һайн байгаа. 1975 оной февралиин 6. Ага тосхон».
   Аюр Цыреновэй шархатаһанай удаа Нима Самбаев удаан дайлалдажа, 1943 оной декабрь һарада эвакогоспитальдо шархануудһаа наһа бараһан. Сталинград шадар хүдөөлүүлэгдэһэн юм. Бэшэгэй автор Аюр Цыренов 1994 оной февраль һарада наһа бараа.
   19-тэй хүбүүнэй наһан ямар богони байба гээшэб?! Ямараар амиды үлэхэеэ һанааб! Ямараар нютагаа бусахаяа һанааб! Үдэр бүри нүхэдэйнгөө үхэл, тэдэнэй гэмтэлгэ, зоболон хаража, дайнай энэ бурма сооһоо амиды үлэхэнь гайтай ха даа гэжэ ойлгодог, мэдэрдэг байгаа ха даа...

Добавить комментарий