Статьягай гаршаг Г.Цыбиковэй амиды үлэхэ найдалгүй болоод ябахадаа, Һаса шадар нэгэ хабсагайда: «25 июня 1900. Русский подданный Г.Ц.» гэжэ бэшэhэн тэмдэгhээнь абтаба.

   Цыбиков хэн байгааб?

   Гомбожаб Цыбиков Түбэд буулгаhан түрүүшын фотографуудай эгээл мэдээжэнь. Тэрэ тэндэhээ тон олон буулгабаринуудые асараа, тиихэдэ Орос гүрэнэй эрхэтэнэй Түбэдэй нангин газарнууд руу ороhон баримта политическэ ехэ удха шанартай байгаа бшуу.

   XIX-XX зуун жэлнүүдэй уулзуур дээрэ Түбэд руу хари гүрэнэйхидэй орохые Хитадай Цинь засагай газар ба XIII Далай лама хориhон юм. Түбэдэй карта зурахань ба тэрэниие тайлбарилхань ами наhанда аюултай hэн. 1826 ондо мусульманин болоод ерэhэн англичанин, доктор Муркрофт тэндэ алуулаа; удаань – француз аяншалагша Дютрейль де Рэнс; японец Кавагути Экай гээшые үхэл зайсаа, зүгөөр тэрэниие байлгаhан ламанар hохор болгогдоо. Энэдхэгэй талаhаа ерээд, фотографинуудые буулгахаа забдаhан индусуудта байра олгоhон түбэдүүд саазалуулаа. Тэрэ үедэ буулгабариин лэ түлөө ами наhантаяа хахасахаар байгаа: фотографуудые түбэдүүд эльбэшэд гэжэ тоолодог, бишыхан хара хайрсаг руугаа зоной дүрэнүүдые оруулжа, дайсан болохо Баруун руу абашахань гэжэ hанадаг hэн ха. Иимэ эрхэ нүхэсэлдэ Цыбиков яагаад амиды гаралсаад, Орос руу 200-гаад буулгабари асаржа шадаа гээшэб?

   Монгол ба Түбэд оронуудые шэнжэлэгшэ мэргэжэлтэн болохо профессор Цыбиков хэн байгааб гэhэн асуудалда, бодото дээрээ олон шэглэлээр үргэн мэдэсэтэй хүн байгаа гэжэ харюусабал зүб гү? Бэрхэ лингвист, гайхамшагта этнограф, зүрхэтэй ба талаантай аяншалагша, ехэ юумэ мэдэхэ түүхэшэн – иимэ дурасхаал өөр тухайгаа үлөөhэн хүн. Тэрэ Орос гүрэндөө, мүн тоонто нютагтаа – Агынгаа талада үнэн сэхээр дуратай байhан...

   Үхибүүн наһан

   Гомбожаб Цыбиковэй үхибүүн наhан тоонтодонь лэ үнгэрөө. Урда-Ага нютагта ажаhууhан Пагма (Мадю-абгай) дүү басаганиинь Гомбожаб гээшэ Бэлшэрэй хадаhаа холо бэшэхэнэ, хайлааhанай шугы соо ургын сэсэглэхэ үедэ уhан тахяа жэлдэ, ород литээр 1873 оной апрелиин 20-до түрэhэн юм гэжэ хөөрэhэн байдаг. Заримдаа Г.Цыбиковэй түрэhэн жэл 1872 он гээд заагдадаг. Ушарынь гэхэдэ, буряадууд зүүн зүгэй олон арадуудтал адли үхибүүнэй түрэhые хээли соо бии болоhон сагhаань тооложо, нарайе жэлтэй гэдэг байгаа.

   Гомбожабай эсэгэ Цэбек Монтуев гээшэ тэрэ үе сагаар эрдэмтэй хүн байhан. Нютагайхидынь Монту Цэбек гэдэг hэн ха. Шагдарова Долгор эжынь хүршэ Хойто-Ага нютагай байгаа. Тэрэ хүүгэдээ хүмүүжүүлгэдэ бүхы хүсэ шадалаа, ехэ  анхаралаа хандуулhан гэхэ.

   Тэрэ сагта Агын талада нарай хүүгэдэй гээгдэхэ ушарнууд олон байгаа гээд түүхэhээ мэдэнэбди. Иимэ ушар Цэбек Монтуевайшье гэр бүлые алгасаагүй. Түрүүшын хоёр хүбүүдынь нарайгаар наhа бараhан байна. Тиимэhээ гурбадахи Гомбожаб хүбүүнэйнгээ түрэхэдэ, аба эжынь угаа ехээр баярлаhаниинь эли. Угаа үргэлжэлүүлхэ хүбүүн түрөөл! Тэрэ Цыремжит, Тамжит, Шойжит, Пагма (Мадю) гэжэ дүрбэн эгэшэ дүүнэртэй байгаа.

   Малша зоной заншалаар Монтуевтан нүүдэл ажаhуудалтай hааб даа… Талын хүн малаа хооллуулхын ба үдхэхын тула үргэлжэ нүүжэ-зөөжэ байха. Гомбожаб иимэ байдал ехэтэ зохидшоохо, боргожодог, ехэ юумэ харадаг, хадуудаг байгаа ха юм. Агын голой эрьеэр гүйхэ, үдэшэ Бэлшэрэй Сагаан нуурай нюруу гоёшоон hууха дуратай hэн ха.

   Хожомынь тэрэ иигэжэ дурсаhан байдаг: «Гэрэлэй түгдэрхэй мэтэ нуур толорхо. Би эндэ уhанда орохо дуратай hэм, тиигээд үни урда сагта талын ехэ hалхин Хялын Ехэ Сагаан нуурай уhа тэнгэри өөдэ үргөөд, Бэлшэрэй хотогор руу асарhан тухай домог үбгэдэй хөөрэхые дууладаг hэм. Тиигэжэ энэ нуур бии болоhон…» Нуурай нүгөө талада оршоhон Сахюурта хада шадар хонидоо адуулдаг байгаа. Энэ хада сахюур шулуугаар бүрхөөгдэнхэй. Иимэ шулуу сохиходо, шатаhанай үнэр гутаад, ошонууд сасаршаха. Энэл шулуунай нэрээр хада нэрлэгдээ бшуу. Эдирхэн Гомбожаб сахюур шулуу гоёшоожо, алшуур соо суглуулаад, сүлөөтэйдөө шэнжэлэн хараха дуратай hэн ха. Хүүгэд хадын ташаланаар мангир, тала нугаар гоогол суглуулха, үнгын шубуудай дуу шагнаха.

   Хүн зоной ажабайдалда hайндэрнүүд онсо hуури эзэлдэг: буряадуудай hайндэрнүүд гээшэ оршон тойронхи юртэмсын гоё hайханиие сэгнэн хүндэлэлгэтэй холбоотой. Залуу хүбүүн мори унаhан ба тэргэ дээрэ hууhаншье, Пүнсэг хадада мүргэхэеэ ошожо ябаhан, гоёор хубсалhан угайхидтаяа мэнэ-мэнэхэн лэ ушардаг байгаа. Энэнь Цэбек Монтуевай буусаhаа холо бэшэхэнэ болоно. Хадын оройдо шулуун обоо байха. Пүнсэгэй энэ обоо зунай тэндэ тахигдадаг. Олон hүзэгшэд сугларха даа. Обоо тахилга ламанар үнгэргэхэ, уншалга бүтээхэ. Һүүлээрнь заабол эрын гурбан наадан эмхидхэгдэхэ. Эдэ бүгэдые хаража, Гомбожаб түрэл байгаалиингаа, арадай hайндэрэй hайханиие мэдэрээ, энэ дурасхаалаа наhан соогоо абажа ябаhан байна. Тиигэжэ Урда-Ага гэртээ ерэхэдээ, эрдэмтэн нэгэтэ бэшэ хэлэдэг hэн ха.

   Удангүй гэр бүлэдэ уйдхар гашуудалта байдал тохёолдобо. Гомбожабай арбатайхан байхада, Долгор эжынь хүндөөр үбдэжэ, наhа барашоо. Энэ хүндэ хүшэр сагта эсэгэнь бүхы энхэрэлээ ори гансахан хүбүүндээ хандуулаа: хүмүүжүүлгэдэнь хүсэ шадалаа гамнаагүй.

   Цэбек Монтуев нютаг зонойнгоо дунда хүндэтэй хүн байгаа, hомонойнгоо элдэб тушаалнуудта ходол hунгагдаха, Шэтэдэ губерниин засагтай зүрилдөөнүүдые шиидхэхэ зоной тоодо орохо. Ухаансар хүбүүгээ өөрөө гэртээ монгол бэшэгтэ hургаха.

   Агын ламанар Гомбожабай эжы Шагдарай Долгорые хүбүүгээ дасанда үгэхыень баадхадаг hэн ха, харин Цэбек Монтуев ондоо hанамжатай байгаа. Тэрэ хүбүүгээ ород бэшэгтэ hургаха гэhэн бата шиидхэбэритэй hэн. Харамтайнь, хүбүүнэйнгээ амжалта туйлалтануудаар эжынь омогорхожо үрдеэгүй. Эжынь наhа баралга Гомбожабай зүрхэ сэдьхэл хүлгөөгөө, тиихэдэл үхибүүн наhаниинь дүүрэжэ, hонирхолнуудыньшье томоотой, томо хүнэйхидэл болоhон байна.

   (А.Бариновай «Тайны истории»: Российский учёный – агент влияния… Тибета», «Проект Русского географического общества. Паломник особого назначения» толилолгонууд, Ж.Доржиевай, А.Кондратьевай «Гомбожаб Цыбиков», Г.Цыбиковэй «Буддист-паломник у святынь Тибета» номууд хэрэглэгдэбэ).

(Үргэлжэлэлынь 15-дахи дугаарта уншахада болохо).

   Дарима Базарова, Ц.Жамцараногой нэрэмжэтэ

номой сангай библиотекарь.

You have no rights to post comments