«Цинь империин Джунгариин хаан түрые hандаргахадаа, алтай яhатанай элинсэгүүд 1756-1759 онуудта Росситай ниилэhэн юм. Тиихэдэ тэдэ «алтай» бэшэ, «джунгар-ойрат» гэжэ нэрлэгдэдэг байhан. Ниилэхэ үедөө тэдэ булта буддын шажантай, бурханаар тангариг үгэдэг, олон ламанартай, эмшэ ламанартай hэн. 15-20 мянган шахуу хүн Хальмаг ошоо. Тиигэжэ тэдэ хилэһээ холо ошожо, циннүүдэй империһээ абарагдаһан. Тэдэ хальмаг яһатан болоһон. Тэдээн соо, гол түлэб, олон ламанар, эрдэмтэд байгаа. Шэнжэлэгшэдэй бэшэhээр, 19-дэхи зуун жэлдэ буддын шажантай алтайнхид эрдэмтэй ламанартай, эмшэ ламанартай, түбэд номтой, монгол бэшэгтэй байгаа. Тиигээд элинсэгүүднай хальмагта адли ойрад хэлэн дээрэ дуугардаг аад, ондоо яhатантай холисолдожо, 19-дэхи зуун жэлдэ булта тюркскэ хэлэндэ ороhон. Энэл зуун жэлэй эсэстэ үнэн алдартанай шажанай талаhаа хэрээhэ зүүлгэхэ ябадалай дэлгэрхэдэ, буддын шажан түригдэhэн юм. Юрэнхыдөө, алтай яһатанай олонхи хубинь Россиин албата зон боложо ерэһэн Джунгариин хаан түрын ойрат-джунгарнууд болоно», - гэжэ Арам лама хөөрэнэ.
1904 ондо Алтайда бурханистнуудай ехэ хүдэлөөн болоhон байна. «Бурханист» гэхэдээ, Алтайда буддын шажантаниие нэрлэдэг. Тэдэ элинсэг ойрад хаан түрэеэ hанажа, буддын шажан hэргээхэеэ зориhон байгаа. Совет засаг зургаан үнэн алдарта шажанай ажаябуулгада харгы хаалгахагүй гэжэ монгол ламанарта ерэжэ хүдэлхэ арга үгөөгүй, алтайнхид полицитай ходо хёморолдожо байгаа. Тиигэhээр Алтайда буддын шажан арад зон соо хэрэглэгдэдэг бэлгэ тэмдэгүүдтэйл үлөө. Дасанууд һандаргагдажа, үсөөн ламанар үлөө, тэдэнэй олонхинь – мэдэлшэ зон. Тэдэ эрхеэрээ маани уншажа, хэрэг бүтээдэг байгаа. Бурханизм – сагаан hүзэг юм, 1930-аад он болотор ехээр хүгжэhэн.
«Манай элинсэгүүд урда зүгэй алтайнхид болоно, тэдэ бурхан шажантай байгаа. Хойто зүгэйхид – тайгын арад, тэдээндэ бөө мүргэл ехээр хүгжэнги hэн. Мүнөө үгы шахуу. Урда зүгэй алтайнхид бурхан шажантай байхадаа, тэмсэжэ, шажанаа hэргээхэеэ, хүгжөөхэеэ хэды дахин оролдожо, нэгэ бага удаан шажантаяа байhан. Тиибэшье совет үедэ булта hалгагдаа. Бүхы зарлигууднай – мэдээ асарагшад, буддын шажан номнолшод сүлэгдөө, буудуулаа. 1970-1980-яад онуудта буддын шажан обоодо гараха, ямар бэ даа уяануудые уяха, hү, сэржэм үргэхэ гэхэ мэтэ байдалай ёhололой (бытовой) хэмжээндэ үлөө. 1990-ээд онуудта зон эдэ ёһололнуудай удхыеньшье мартаад байhан», - гэжэ Арам лама хэлэнэ.
1991 ондо Алтайн сэхээтэн шажанаа hэргээхэ зорилготой-гоор «Ак бурхан» (Светлый, белый Будда) гэжэ буддын шажанай түб байгуулаа. Тиигэжэ 1995 ондо өөhэдынгөө ламанарые hургаха гэжэ шиидэhэн байна. 1997 ондо Агын Буддын шажанай академидэ hурахыень Арам, Эркетэн, Буучай - 3 шабинарые эльгээгээ. Һургуулияа дүүргээд, Арам лама Агада үлөө. Тэдэ хоёрынь нютагаа бусаа. Арам лама Ага ба Алтай - хоёр нютагтайб гэжэ тоолодог.
Һүүлшын 20 жэл соо Алтайда ехэ ажал бүтээ. Сагаалган «Чага байрам», «Сагаан баяр» гэжэ оршуулагдадаг, мүнөө республикын тусхай hайндэр болгогдоhон. Алтай орондо 5 дасан бии, нэгэниинь – Горно-Алтайск хото дээрэ, бэшэниинь – аймагуудта. «Ак бурхан» гэжэ Буддын шажанай түб Горно-Алтайск хотодо оршодог, Россиин буддын шажанай заншалта Сангхын бүридэлдэ ородог юм. буддын шажанай дээдэ hургуулитай 20-ёод ламанар Алтайда Буддын шажан дэлгэрүүлнэ. Ивалгада, Энэдхэгтэ hураhан ламанар бии. «Олонхинь - Агын буддын шажанай академи дүүргэгшэд, тиимэhээ Агын дасан алтайнхидай гол дасан болоно гэжэ хэлэдэгби. «Ак бурхан» түбэй гол дасамнай Жамсаран сахюусантай, шэрээтэнь, Ивалгада, Санкт-Петербургда буддын шажанай hургуули дүүргэhэн Мэрген Шагаев, Алтайн хамба лама болоно. Тэрэ 5 дасан хүтэлбэрилдэг, би – орлогшоньби. Би ехэнхи сагаа Агада байнаб, зундаа, намартаа, үбэлдөө нэгэ хэды hараар ошожо хамhалсадагби.
Дасануудта долоон хоногой нэгэ дахин һарзай, Сахюусан хурагдадаг, юундэб гэхэдэ ламанарнай хажуугаарнь гүрэнэй ажалтай. Дасанда, юрэнхыдөө, 2-3 ламанар hуудаг, тэдэниие жиндагууд залажа абаашадаг. Сагаалганай хуралнууд хурагдадаг. Дүгжүүбэ, һама хурагдадаг, үүр сайхада, Һама бурханиие ёhо соонь угтадагбди. Зундаа Доншод хурал хурагдадаг. Гадна зунай угталга (алтайнхяар, «ногоон набшаhанай уулзалга»), али обоо тахигдадаг. Олон хүн сугларжа, ламые залаад, ехээр үнгэргэгдэдэг. Гэбэшье олон жэл соо ламагүй байхадаа, зарим зон өөhэдөө обоодоо гаража, һайниие сэдьхээд, hү, сай үргэжэ hураhан.
Зундаа барилгын ехэ ажал эхилдэг. Мүнөө 3-4 дасанда барилгын ажал ябуулагдана. Агын дасанда хүдэлжэ байhан Бордомолов Валентин лама гэр бүлэтэеэ нютагаа бусажа, Чемальска аймагта томо дуган барижа байна. Горно-Алтайск хото шадар томо дасан бариг-дана, би тэрэниие удариданаб» - гэжэ Арам лама тэмдэглэнэ.
Арам ламын хэлэhээр, дасанууд багаханууд, тиибэшье энэ хадаа ехэ амжалта. 20 жэлэй саанахи байдалтай сасуулбал, мүнөө тад ондоо, һүүлэй жэлнүүдтэ хүгжэжэ, буддын шажантан олон болоо.
Засаг зургаанай талаhаа дэмжэлтэ үзүүлэгдэдэггүй. Жиндагуудай хандибаар барилга эрхилэгдэнэ. Арам ламын нүхэд, танилнууд ехээр туhалдаг, дэмжэдэг байна. 1990-ээд онуудта гүрэнэй баруун зүгhөө нэбтэрэн ороhон сектэнүүд ехэ дэлгэрэнги, шажан шэнжэлэгшэдэй тоолоhоор, Алтайда - 53. «Бурхан шажан хүгжэжэ эхилбэ гэжэ ойлгоходоо, зүрилдөөнүүдэй гараха ушарнууд дайралдадаг. Хүнэй толгой эрьюулhэн сектэнүүд Агада үгы. Энэ талаар Агада – диваажан, амгалан байдал, юундэб гэхэдэ буддын шажан ехээр алдагдаагүй, түргэн хүгжэhэн», - гэжэ зурхайшан хѳѳрэнэ.
Арам ламын нагаса эжынь, хүгшэн аба Алтайда бурхан шажанай эгээ ехээр хүгжэхэ үедэ Монголдо буддын шажанай hургуулида hураhан байна. Элдэб бэрхэшээлнүүдые дабажа, элинсэгэйнгээ замаар Бурхан багшын hургаал дэлгэрүүлжэ ябаhан Арам ламын, Алтайн бүхы ламанарай буянта хэрэг үшөөл урагшатай байхань лаб гэжэ найдая.
Нордоп БАБУЕВА.
