Үргэлтэй мүргэлтэй, өөр өөрын түүхэ домогтой орьёл хада уулануудтай Буряад Уласай Захаамин hайхан нютагаар ябахадаа, аймагайнь уран зохёолой «Уран Дүшэ» нэгэдэлэй хүтэлбэрилэгшэ, ирагуу найруулагша, дүрбэн номой автор, Санага нютагай эдэбхитэдэй нэгэн болохо Санжай-Ханда Дармаеватай уулзажа, нэгэдэлэй зохёохы ажаябуулгатайнь танилсабабди.
Захааминай аймагай уран зохёолой «Уран Дүшэ» нэгэдэл юундэ иимэ нэрэтэйб гэхэдэ, тэндэ Уран-Дүшэ гэжэ нангин шүтөөнэй, һонин түүхэтэй уула бии. Тэрэ түхэл янзаараа түмэршэ дарханай зэмсэг – дүшэдэ адли юм.
Уран Дүшэ уула.
Домогоор, Дамдин Дорлиг сахюусанай ударидалга доро байдаг тэнгэриин түмэршэ дархашуул энэ уулын эзэд юм. Энэ уула Утаата нютагhаа 100-гаад модоной зайда, Сэнхир голоор дээшээ, Түнхэнэй үндэhэтэнэй паркын, Захааминай аймагай болон Монголой дэбисхэрэй уулзуурта оршодог. Домогоор, тэнгэриин дархашуул тусхай үдэрнүүдтэ энэ уулада буужа, түмэрөөр урлал хэхэ шадабарияа туршадаг. Уран-Дүшэ уула хадаа урлаха шадабаритай зондо бэлигээ бэлэглэдэг, энэ юртэмсэдэ тэнгэриин дархашуулай гуламта болодог гэжэ түүхэтэй. Нэгэдэлэй нэрэдэ ганса уулын түхэл янза нүлөөлөө бэшэ, иимэ нангин шүтөөнэй уулын нэрэ уран зохёолшодой ба шүлэгшэдэй уурхай болохо гэһэн удхатайгаар, али найдалтайгаар үгтэһэн байжа болоо. Гадна Дамдин Дорлиг сахюусан ганса дархашуулые бэшэ, шүлэгшэдые, уран зохёолшодые, хүгжэмшэдые, үльгэршэдые, баряашадые, дала дээрэ үзэл үзэдэг зониие баһа хам-гаалдаг, дэмжэдэг гэдэг ха юм.
«Уран Дүшэ» нэгэдэлэй хүтэлбэрилэгшэ Санжай-Ханда Дармаевагай амжалтануудые тэмдэглэбэл, Мэлс Самбуевай нэрэмжэтэ шангай уран шүлэгэй конкурсын лауреат болоһон, 2006 ондо «Алтаргана» нааданай уран шүлэгэй мүрысөөндэ гран-при абаһан, 2016 ондо эссе бэшэлгээр дээдын шагналда хүртэһэн юм. 2004 ондо эгээ түрүүшынгээ «Сэдьхэлэйм уянга» ном хэблүүлhэн байна. Саашадаа 2010 ондо – «Эхэ нютаг», 2020 ондо Буряад Уласай Соёлой яаманай мүнгэн туһаламжаар «Хүхын дуунай аялга», мүнөө жэл «Арьяа-Баала бурханай рамнайда» гэжэ номуудые гаргаһан. Һүүлшын ном соонь хүн зоной Санага тухай мэдэсэ үргэдхэхэ зорилготойгоор нютагайнь түүхэ бэшэгдэhэн юм.
С-Х.Дармаева.
Захааминай аймагай уран зохёолой «Уран Дүшэ» нэгэдэл 1969 ондо байгуулагдаhан. Нэгэдэлэй байгуулгын эхиндэ эгээ түрүүн Санага нютагай суута багшанар – Аюша Доноев, Бадма Шойдонов гэгшэд байгаа. Эдэ эдэбхитэд нютагайнгаа дунда hургуулида шүлэг бэшэхэ дуратай хүүгэдые суглуулжа, уран зохёолой кружок байгуулһан юм. Россиин Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, Буряад АССР-эй соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Сагаан-Морин нютагта тоонтотой Николай Шабаев Санагын дунда һургуулида ахалагша ангинуудта һуража байхадаа, уран зохёолой кружогто эдэбхитэйгээр ябажа, шүлэгэйнгөө түрүүшын мүрнүүдые мүндэлүүлжэ эхилһэн байна. Тэрэ иигэжэ бэшэһэн байдаг: «Донойн Жабай Аюшын золтой шабинь ябаа һэм». Тиигэһээр энэ кружок тухай аймаг дотор суу таража, шүлэг бэшэдэг зон, сэтгүүлшэд «Уран зохёолой кружок юундэ ганса Санага дээрээ баряад байха юм, аймагай хэмжээнэй болгоё» гэhэн ха. Тиигээд уран зохёол бэшэдэг аймагай зон сугларжа, уран зохёолой нэгэдэлэй түүхэ эхилhэн. Олон суута зон – Захааминай аймагай «Ажалай туг» hониной ахамад редакторай орлогшо ябаhан, уран зохёолшо, Россиин Федерациин, Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Булат Жанчипов, СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, поэт, Буряад Уласай Ленинэй комсомолой шанда хүртэhэн Санага нютагай Мэлс Самбуев гэгшэд нэгэдэлэй гэшүүдэй тоодо ородог байhан.
Гадна нэгэдэлдэ СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, Буряадай арадай поэт, олон номой автор Шагдар Байминов болон СССР-эй ба Россиин Уран зохёолшодой холбоонуудай гэшүүн, Буряад ороной Ленинэй комсомолой лауреат, поэт Жорж Юбухаев – иимэ суутай зонhоо эхилээд, бусад олон хүн буряад хэлэнэй hайн хүгжэлтэтэй, дэлгэржэ байха үедэ хүдэлhэн түүхэтэй юм.
Мүнөө «Уран Дүшэ» нэгэдэлэй бүридэлдэ хори гаран хүн тоологдодог, эгээ эдэбхитэйгээр арбаад уран зохёолшод ябадаг. Нэгэдэл жэл бүри аймагай hургуулинуудай хүүгэдэй хоорондо наһанай 3 бүлэгтэ «Минии тоонто – Захаамин» гэжэ уран зохёолой мүрысөө үнгэргэдэг юм. Шүлэг бэшэдэг хүүгэд яһала олон байhан, hүүлэй үедэ үсөөн болоо. Юуб гэхэдэ, түрэлхи хэлэеэ хүүгэд муугаар шудалжа эхилээ ха юм даа. Санжай-Ханда Долгоржаповна иигэжэ хэлэнэ: «Тиибэ яабашье энэ ажалаа «унтаргаахагүй» гэжэ, ядахын сагта буряадаараа уншыт даа гэжэ уран уншалгын конкурснуудые hүүлэй үедэ үнгэргэдэг болоод байнабди».
«Уран Дүшын» гэшүүдэй ойн баярнуудта нэгэдэлэйхид нютаг дээрэнь ошожо, ажаhуугшадыень hонирхуулха зорилготойгоор баярай тоглолтонуудые эмхидхэдэг заншалтай. Ехэнхидээ эдэ тоглолтонууд hурагшадай, багшанарай, ажаhуугшадай хабаадалгатайгаар үн-гэргэгдэдэг. Мүнөө хабар тэдэ буряад хэлэнэй бэлигтэй багша байhан, «Булагай эхиндэ» гэһэн һургуулиин уран зохёолой кружогой хүтэлбэрилэгшэ, залуугаар наhа бараhан поэт Николай Цыденович Очировай 65 жэлэй ойдо зорюулагдаһан дурасхаалай үдэшэ Енгорбой нютагайнь соёлой хүдэлмэрилэгшэдтэй суг эмхидхээ hэн. Нютаг нютагайнгаа суута зон тухай тоглолтонуудые эмхидхэхэдээ, нэгэдэлэйнгээ гэшүүдые урижа абаашадаг байна.
Мүнөө сагай бэлигтэй ирагуу найруулагша, «Уран Дүшэ» нэгэдэлэй хүтэлбэрилэгшэ Санжай-Ханда Долгоржаповна шиидхэгдээгүй орёо асуудал тухай хөөрэбэ:
«Мүнөө хинан харалга үгы. Һанаандам таараагүй юумэн гэхэдэ, буряадаар халта мэдэнэ гүб гэһэн, гурбан үгэ холбоод, шүлэг бэшэдэг болооб гээд уран зохёолой нэгэдэлдэ орохо дуратайшуул һүүлэй үедэ олон болоо. Тиихэдэнь «Уран Дүшэдэ» орохонь бэлэн хэрэг бэшэ. Хоёр хүнһөө зууршалалга, хэблүүлэгдэһэн, бэшэһэн шүлэгүүдээ абаад ерэгты гэдэгбди.
«Уран Дүшын» уран һайханай зүблэлдэ 5 хүн ородог. Тэдэнэр булта шүлэгүүдыетнай уншаха, юун тухай бэшээтэйб гэжэ хаража үзэхэ, зохёохы ажалтайтнай танилсаха. Тиигээд нэгэ үдэр томилжо, уулзая гэдэгби. «Уран Дүшэ» хадаа һонирхолоороо суглардаг клуб бэшэ, уран зохёолой нэгэдэл ха юм. Буряад уран зохёол шэрээгэй саанаһаа ганса бэе бэеэ үреэхэ, «Болтогой!» гэхэ юумэн бэшэ. Удхатай, уянгатай, һонин һонин сэдэбүүдтэ зорюулагдаһан шүлэгүүдые бэшэгты гэгшэб. Зарим авторнуудай шүлэгүүдтэ заһабари оруулхадаш, гомдожо, дураа гутажа байха.
Зарим зон: «Иигээдшье буряадаар бэшэжэ байһаниинь болоол даа» гэжэ хэлэхэ. Теэд иимэ шүлэгүүдые бэшэжэ эхилээ һаа, буряад уран зохёолнай хайшаа ошохоб, яагаад хүгжэхэ болоноб? Энээн тухай бүгэдэ уран зохёолшод хөөрэлдэхэ байгаабди гэжэ һанадагби».
Уран зохёолой «Уран Дүшэ» нэгэдэл ажалаа эдэбхитэйгээр ябуулдаг. Жэшээнь, 2012 ондо хүндэтэ багша, поэт Аюша Доноевой шүлэгүүдэй «Сиинтэ» гэжэ ном хэблүүлээ, 2019 ондо нэгэдэлэйнгээ 50 жэлэй ойдо хамтын согсолбори гаргаһан байна. Санжай-Ханда Дармаева 2020 ондо нютагайнгаа суута поэт Мэлс Самбуевай 80 жэлэй ойн баярта «Би тайгын хүбүүнби» гэжэ шэлэгдэмэл зохёолнуудыень ном болгон хэблүүлхэ ажал ударидаа бэлэй. Энэ нэгэдэл залуу үетэниие түрэлхи хэлэндэнь эльгэлүүлхэ гэжэ тэдээнтэй мэнэ-мэнэ уулзажа, суг хэмжээ ябуулгануудые үнгэргэжэ байдаг. «Минии тоонто – Захаамин» уран зохёолой заншалта мүрысөөн түрэл хэлыень хүгжөөнэ, түрэһэн дайдадаа дурлан хүндэлжэ ябахые хүмүүжүүлнэ ха юм.
«Минии тоонто – Захаамин» мүрысөөндэ эдэбхитэйгээр хабаадаһан эдиршүүл бэлигтэй эрдэмтэд болонхой. Нэрлэбэл, уран зохёолшод Дарима Дулмаева, Амгалан Будаев, сурбалжалагша Светлана Жигжитова гэгшэд зохёолнуу-даа бэшэһээр.
Зарим ондоо нютагуудай уран зохёолой нэгэдэлбди гэжэ миин нэрэ зүүдэг эмхинүүдэй хажууда Захааминай уран зохёолой «Уран Дүшэ» «зулынгаа гэрэл бүхөөнгүй», урма зоригтойгоор ажаллажа, буряад зохёолой хүгжэлтэдэ ехэ хубитаяа оруулдаг. Тэрэниие уран зохёолой ёһотой уурхай гэжэ тэмдэглэхээр.
Нордоп БАБУЕВА.
Жалсан ЛУБСАНДАШИЕВАЙ фото.
