Агын талаhаа гүрэнэй ниислэл хото хүрэтэр ошоhон, Буряадай театрай тайзанhаа эхилээд, дэлхэйн мэдээжэ тайзанууд дээрэ оперо зэдэлүүлhэн Ким Иванович Базарсадаевай түрэһѳѳр 85 жэлээр дашарамдуулан, агууехэ артист тухай толилолго дурадханабди.

Ким Базарсадаев тухай «агууехэ артист» гэжэ хэлэдэг байhаниинь зүбөөрөө, тэрэнэй гүйсэдхэhэн 30 гаран оперно дүрэ бүхэн «шедевр» гэхэдэ, алдуу болохогүй, буряад арадай түүхэдэ нэрэеэ «алтан үзэгүүдээр» бэшээ.

«М.П.Мусоргскиин «Хованщина» оперо Москвагай тайзан дээрэ табигдаба. Буряадай «одод», тэдэнэй дунда Ким Базарсадаев шадамар бэрхээр оперо дуулажа, олоной hайшаалда хүртөө. Досифейн дүрэ Ким Базарсадаев «ялас» гэмэ амжалтатайгаар наадаа, үнэхөөрөө сэдьхэл доhолгомоор дуулаа бшуу. Тэрэнэй гайхамшагта бүдүүн бас хоолой олониие гайхуулаа. Советскэ Союзда Ким Базарсадаевые булижа наадаха, Досифейн дүрэ шадамараар харуулжа шадаха артист hая нааша байгаагүй», - гэжэ хүгжэмэй шүүмжэлэгшэд Буряадай оперо ба баледэй театрай артистнарай нааданда сэгнэлтэ үгэhэн. Тэрэнь 1979 он байгаа.

Ким Иванович Буряад-Монгол АССРэй Агын аймагай Хойто-Ага нютагта 1937 оной апрелиин 22-то Базар-Садо Иванович ба Цырегма Балдановна хоёрой гэр бүлэдэ түрэhэн намтартай. 1941 ондо Базар-Садо абынгаа дайнда мордоходо, 5-тайхан Ким хүбүүн үлэжэ, эжыдээ гэрэй хүндэ ажалда хамһалсажа үндыһэн. Томохон болоходоо, хоёр сар хүллэжэ, газар хахалха, сар тэргээр уhаяа шэрэхэ, үхэрнүүдээ адуулха, hааха, зундаа үбhэ сабшаха гэхэhээ эхилээд, ажал хэжэ, гэр бүлын тулга болоhон байна. Һургуулида ороходоо, алгебра, геометри, хүгжэмэй хэшээлнүүдтэ бүришье дурлажа, ходо «4», «5» сэгнэлтэнүүд дээрэ hурадаг байhан.

Ерээдүй артистын 17 наhатайдаа П.И.Чайковскиин нэрэмжэтэ УлаанҮдын хүгжэмэй училищида hурахаяа ороходонь, Буряад-Монгол АССР-эй арадай артист, Буряадай оперо ба баледэй театрай дуушан Лхасаран Линховоин хүбүүнэй абьяас бэлиг обёоржо, багшань боложо, агууехэ артистын үргэн харгыда гаргаха гэжэ бүхы мэдэсэеэ залуухан Ким Базарсадаевта дамжуулhан шуу. Һуража байха үедөө оюутан хүбүүн республикын, уласхоорондын конкурснуудта хабаадажа, лауреадай нэрэ зэргэдэ хүртэжэ эхилhэн...

Н.А.Римский-Корсаковой нэрэмжэтэ Ленинградай консерваторидо hургуулияа үргэлжэлүүлжэ, 1963 ондо амжалтатайгаар дүүргэhэн байна. Эндэ hураха үедөө профессор И.И.Плешаковой ударидалга доро ябаhан юм. Тэрэ үедэ бас хоолойтой И.И.Плешаков Мариинска театрай гол дуушан ябаhан ха.

 

К.Базарсадаев (баруун гарһаа), А.Ильина, Д.Кугультинов.

 

Нева мүрэнэй эрьедэ бодхоогдоhон хотодо Ким Базарсадаев эрхим hайнаар hуража, бэрхэ багшанарhаа өөртөө хүгжэлтэ, дүй дүршэл, hургаал заабари абажа гараhан юм. Тэрэ 5-дахи курсын оюутан ябахадаа, М.Глинкын нэрэмжэтэ дуушадай конкурсын лауреат, удангүй Хельсинкидэ эмхидхэгдэhэн уласхоорондын дуушадай конкурсын дипломант болоhон. Һуралсалайнгаа hүүлшын жэлнүүдтэ Ким Иванович Бүхэроссиин гастрольно-концертнэ нэгэдэлэй Ленинградай таһагта гол дуушан болоод ябаа. Тиигэжэ немец яhанай мэдээжэ актриса, дуушан Марлен Дитрихтэй концертдэ дуулаhан байна. Белоруссида эмхидхэгдэhэн концерт-нааданда Клавдия Шульженкотэй хабаадаhан гэхэhээ эхилээд, дээдэ hургуулияа дүүргээдүй оюутанай талаан бэлигынь бүришье тодоржо эхилhэн гээшэ.

Энээхэн үедөө Ким Иванович Москва хотодо hурадаг залуухан Серафима басагантай нүхэсэжэ, Ленинградhаа Москва харгылдаг болоhон байгаа. Энээн тухай Ким Базарсадаевай басаган, Буряад Уласай арадай артист Эржена Кимовна Базарсадаева иигэжэ хөөрэнэ: «Агын мэдээжэ барилгашан Дондок Дашиянжиповтай абамни дүтын нүхэд hэн. Эжыдэмни Москва хото ошоходоо, Дондок Будуевичай шляпа, плащ абажа үмдэдэг байгаа. Тэрэ сагта хүн hайн hанаатай, бэе бэедээ туhалдаг, hанаата болодог байhан ха юм. Абын hураха үедэ Ленинград, Москва хотонуудаар агынхид олон, hайн саг байгаал даа. Тэрэ үеын нэгэ энеэдэтэй ушар хөөрэхэеэ hананаб. Аба Монголой Ким Мягмаржав гэжэ хүнтэй танил hэн. Тэрэ Ленинградта hурадаг байhан. Нэгэтэ эдэ хоёр Ленинградай метро соо уулзашоод: «Ши хайшаа ошонобши? – гэжэ бэе бэеhээ һонирхоо. Тиигээд Москва ошожо ябаhан хоёр вокзал дээрэ буугаад: «Заа, баяртай», – гэлдээд, хоёр тээшээ таhарба. Удангүй хоюулаа дахин Москвагай метро соо уулзашоод: «Һүй, ши яажа ябанабши?» – гэлдэбэ ха. Хоюулаа хөөрэлдэhөөр, нэгэ буудалда ерэбэ. Тэндээ буугаад, хоёр тээшээ таhарhан ха. Эжын байдаг гэрэйнь үүдэндэ абын туласа ерэн гэhээнь, үнөөхи монголынь зогсожо байба. Энэ хоёрой хөөрэлдэhөөр ойлголсоходонь, аба минии эжыдэ, монголынь эжытэй суг байдаг Очир Цыренчимид басаганда ерэhэн байгаа».

Ким Базарсадаев консерватори дүүргэмсээрээ, А.В.Александровай нэрэмжэтэ Совет Армиин дуу хатарай ансамбльда гол дуушанаар ороhон. Тэндэ жэл тухай хүдэлөөд байтараа, нютаг ороноо бусажа, Буряадай академическэ оперо ба баледэй театрай гол дуушанаар 40 жэлэй туршада хүдэлhэн намтартай. Элдэб олон дүрэнүүдые наадахын хажуугаар концертнүүдые табижа, дуунуудаа ханхинама гүйсэдхэхэ, конкурснуудта хабаадаха. Азербайджанда, Молдавида, Москвада болоhон РСФСР-эй уран зохёолой ба хүгжэмэй үдэрнүүдтэ хабаадаhан. Англи, Швеци, Монгол, Чехословаки, Норвеги, Гвиней, Франци, Финлянди, Хитад, Япони гүрэнүүдээр концерт-наада табижа, буряад арадайнгаа нэрэ соло дээшэнь үргэhэн. Харагшад сэдьхэлээ хөөрэжэ, Ким Базарсадаевые нэрьемэ альга ташалгаар угтадаг байhан. Хари гүрэнэй хүгжэмшэдэй – Бахай, Генделиин, Моцартын, Бетховеной, Шубертын болон Ородой агуу композиторнуудай – Прокопьевой, Шостаковичой, Кабалевскиин, Свиридовэй зохёоhон хүгжэм дуунуудые хаанашье ябаа hаа дуулаха талаан бэлигтэй артист байhан гээшэ.

Ким Базарсадаевай наадаhан гол дүрэнүүдые тоолобол: Владимир Ярославич (А.П.Бородинай «Князь Игорь»), Досифей (М.П.Мусоргскиин «Хованщина»), Мельник (А.С.Даргомыжскиин «Русалка»), Борис Годунов (М.П.Мусоргскиин иимэ нэрэтэй оперо), Атилла (Д.Вердиин оперо), Мефистофель (Ш.Гуногой «Фауст») гэхэ мэтэ, мүн тиихэдэ хажуугаарнь буряад, монгол, ород, немец, итальян хэлэнүүд дээрэ дуунуудые зэдэлүүлдэг байhан.

1986 ондо СССР-эй түб телевиденеэр «Свет над Байкалом» гэһэн фильм харуулагдаhан байна. Энэ фильм Буряадай агууехэ дуушанда зорюулагдаhан.

1988 ондо Ким Иванович Бүхэроссиин хүгжэмэй бүлгэмэй Буряадай таhагай түрүүлэгшэ болоо. 1988 онhоо 2002 он болотор СССР-эй арадай артист Л.Л.Линховоиной нэрэмжэтэ Уласхоорондын дуушадай конкурсын түрүүлэгшэ ябаа. 1998 ондо Буряад Уласай Соёлой яаманай зүбшэлэгшэ, мүн тиихэдэ Буряадай академическэ оперо ба баледэй театрай директор, 1978 онhоо КПСС-эй Буряадай обкомой гэшүүн ябаhан.

«Почётные граждане Агинского Бурятского автономного округа» гэhэн ном соо сэтгүүлшэн Тимур Ламбаевай «Великий певец» гэhэн статья уншахада, Ким Базарсадаевай түрэhөөр 60 жэлэйнь ба зохёохы ажалайнь 40 жэлэй ойнуудта зорюулагдаhан үдэшэ тухай тодорхойгоор бэшэнэ. Энэ ойн баярта Великобританиин дуушан Тоби Симс, Монголой габьяата артист Жамьянжав, Глинкын нэрэмжэтэ дуушадай конкурсын лауреат Ганбат, РСФСР-эй арадай артист Владимир Ефимов, Россиин габьяата артист Вячеслав Трофимов, РСФСР-эй арадай артист Александр Правилов гэгшэд айлшаар бууhан. Дэлхэйн агууехэ дуушадай нэгэ газарта суглархада, жэгтэй hонин зохёохы үдэшэ болоhониинь лабтай.

Ким Иванович наhан соогоо буряад арадайнгаа нэрэ соло холо ойгуур суурхуулжа, Агын Буряадай hүр hүлдэ дээшэнь үргэжэ ябаа. Тэрэнэй хэhэн ажалые гүрэнэй дээдын шагналнууд гэршэлнэ. Тоолобол: Буряад АССР-эй габьяата артист, РСФСР-эй габьяата артист, РСФСР-эй арадай артист, СССРэй арадай артист, Агын Буряадай автономито тойрогой хүндэтэ эрхэтэн, Агын Буряадай автономито тойрогой соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ. Хүндэлэлэй ба Арадуудай хани барисаанай орденуудаар, В.И.Ленинэй түрэhөөр 100 жэлдэ зорюулhан медаляар шагнагдаhан, Монгол Арадай Республикын Хүндэлэлэй тэмдэгтэ хүртэhэн г.м.

РСФСР-эй соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Россиин Федерациин габьяата барилгашан Дондок Дашиянжипов Ким Базарсадаев тухай иигэжэ хөөрэhэн: «Ким Иванович ёhоороо гайхамшагта шухаг бас хоолойтой агууехэ дуушан байhан. Шэнжэлэгшэд бас хоолойень «бриллиант» гэжэ нэрлэhэн, дэлхэйн табан басай нэгэн болоно. Финляндиин Президент тэрэниие «Сибириин Шаляпин» гэжэ нэрлээд, алтан аяга бэлэглэhэн, Францида Президентын зүгһѳѳ бэлэг барюулагдаhан. Ким Иванович зоной хүн байhан, олон нүхэдтэй, тэдээн соонь арадтаа мэдээжэ, дээгүүр тушаалтай зон, юрыншье ажалшад, колхозой мэргэжэлтэд байха, хэнтэйшье hаа нүхэсэхэ, зангаар зохид хүн байhан юм».

Ким Иванович ба Серафима Даниловна хоёр Саян ба Эржена хүүгэдтэй болоhон. Эржена Кимовна иигэжэ хөөрэнэ: «Абамнай хүүгэдтээ ехэ дуратай hэн. Маанадые гар дээрээ үргөөд ябаха даа. Абын эрхэхэн, бэрхэхэн басаган байгаалби. Сүлѳѳгүй ажалтай, гэртээ байхагүй, концерт-наадаар ходо ябаха. Маанадые эжымнайл хүмүүжүүлhэн. Абын гастрольдо ябаад ерэхэдэ, намда эгээл гоё үдэр болодог hэн. Yгыдэнь гунигладагаа hанагшаб. Һүниин тэндэ хонходоходонь hэришэхэб. Бүри томохон болоод байхадаа, абатай нэгэ ямар бэ даа хүнэй нюдэндэ харагдадаггүй утаhаар хоорондоо холбоотой байhан гүбди гэжэ hанадаг hэнби. Юундэб гэхэдэ, абын сэдьхэл соо юун боложо байhыень мэдэржэ, ойлгожо байхаш. Ядажа байха үедэнь мэдэhэн шэнги заабол хонходохош. Эжымни Эрхүүгэй можын байhан, Улаан-Үдэ хотодо үндыhэн. Аба эжы хоёртоёо Хойто-Ага ходол ошодог hэмди. Би нилээд томо болоод, эжын нютаг ошожо, түрэлхидтэеэ уулзаа hэм. Хойто-Ага – абын, минии тоонто нютаг. Нютагаа ерэжэ, хүсэ шадал абажа ошодогби». Эржена Кимовна Дари гэжэ 8-дахи ангиин басагатай.

Саян Кимович сэрэгэй дээдэ hургуулида багшална. Гурбан хүүгэдтэй: Арюна, Ким, Айлана. Эдэ гурбан хүүгэдэйнь Арюна басаган хүгшэн абынгаа харгыгаар ябана. Улаан-Үдын оперо ба баледэй театрай дуушан болонхой.

Абын эрхэхэн, бэрхэхэн басаган өөр тухайгаа иигэжэ хөөрэнэ: «Хара багаhаа хэн болохоёо мэдэдэг hэнби. Хүнэй «юу хэхэбши?» - гэжэ hурахада, «хүгжэмэй училищи дүүргэхэб, удаань консерваторидо орожо, дуушан болохоб», - гэжэ хэлэдэг hэнби. Аба намайе дуушан болгохо дурагүй hэн. Тиибэшье арадай артист Надежда Казанцевагай ерэхэдэ, намайе абаашажа шалгуулhан. Тэрэ намайе шагнаад: «Танай басаганда дуулаха хоолой байна даа. Һургаха хэрэгтэй», - гэhэн ха. Тиигэжэ би hургуули хэжэ эхилээб. Дээдэ hургуулияа дүүргэжэ, «Трубадур» зүжэгтэ нэгэ дүрэ наадажа, дипломно ажал хамгаалаа hэм. Тиихэдэ аба Дугаржап Дашиевтай намайе шагнажа, хоюулаа бархиралдажа hуугаа. Һүүлээрнь намайе амаршалхадаа, абамни хэлээ hэн: «Үшөө нэгэ одон бии болобо. Үнэхөөрөө, меццосопрано. Тайзан дээрэ дээдын дуушан дуулаба». Тэрэ хэлэhэн үгэнүүдынь намда эгээл дулаанаар hанагдаа, юунhээшье сэнтэй байгаа hэн».

Агын хүүгэдэй уран урлалай hургуули Ким Базарсадаевай нэрэ зүүжэ ябана, мүнөө апрель hарын 15-hаа 28 болотор хүүгэдэй дунда дуушадай уласхоорондын IV конкурс эмхидхэгдэхэ. Мүн тиихэдэ УлаанҮдэдэ залуу дуушадай хоорондо К.Базарсадаевай нэрэмжэтэ «Мужские голоса» гэhэн конкурс эмхидхэгдэдэг гээшэ. Эржена Кимовна иигэжэ нэмэбэ: «Конкурсдо илажа гараhан дуушадай мэргэжэлтэ зам эндэhээ эхилнэ. Абымни нэрэмжэтэ конкурснуудые нютагайхидни хүсэтэйгөөр дэмжэдэг, туhалдаг. Энээндэнь би хододоо хүхидэгби, мүнөө баяр баясхаланаа мэдүүлхэеэ hананаб». 2006 ондо Агын Буряадай автономито тойрогой Захиргаанай Толгойлогшо Б.Б.Жамсуевай үүсхэлээр «Ким Базарсадаев в жизни и на сцене. Биография, воспоминания» гэhэн ном хэблэгдэhэн байна. Ким Базарсадаевые мэдэхэгүй хүн үгы. Манайдашье агууехэ дуушанай дуунуудай пластинканууд байдаг hэн. Аба, эжымни олон пластинкануудhаа нэгыень шэлэжэ, Ким Базарсадаевай дуунуудые табидаг hэн. Бүдүүн хоолойтой абяан бүхы гэрээр сууряатаха. «Энэ Ким Базарсадаев дуулана. Гоёор дуулана бэзэ?» гэжэ аба hурадаг hэн. Тиигэжэ хара багаhаа бүдүүн хоолойтой агууехэ дуушан Ким Базарсадаевые мэдэхэ үндыhэн байхадаа, ехэ дүтын хүн шэнгеэр hанагдана.

Валентина ЦЫРЕНЖАПОВА.

 

You have no rights to post comments