Сергей ЦЫБЕНОВ, «Ага тосхон» хотын тойрогой ветерануудай зүблэлэй түрүүлэгшэ, пенсионер, «Виллис» дайнай үеын сэрэгэй унаагаар Илалтын туг намилзуулан, «Бессмертный полк» акцида хабаадагшадай колонно хойноо дахуулан ябадаг:

 

 

   - 1942 онһоо 1944 он болотор Чимитов Цыбен абамни дайнда ябаһан. Хойто-Агын, Дунда-Агыншье гэхэдэ болохо: буусань Баруун Хэрэг гэжэ газарта оршодог һэн. 1940 ондо Агын багшанарай училищи дүүргээд, Зүдхэлиин, Алханын, Табтаанайн һургуулинуудта багшалаа. Тиигэжэ байтараа, 1942 ондо сэрэгэй албанда татагдаһан байна. Тэрэ үедэ 21-тэй хүбүүн ябаа болоно. Сретенскын сэрэгэй-пехотно училищида 2-3 һарын курс дүүргээд, 1943 ондо 4-дэхи Ударна армиин бүридэлдэ Калининска фронтдо дайшалхы замаа миномёдчигуудай взводой командираар эхилһэн. 1943 ондо Витебскэ можын Сураж шадархи байлдаанда ехээр шархатаад, полевой госпитальдо аргалуулһанай һүүлээр 1-дэхи Прибалтийска фронтын 43-дахи армиин 145-дахи стрелково дивизиин 277-дохи артиллерийскэ полкын взводой командир ябаад, Литва, Латви сүлөөлэлгэдэ хабаадалсаһан. 1944 ондо ябаган сэрэгэй урда тээ табигдадаг 45 мм үхэр буунуудтай противотанкова взводой командираар томилогдоо. Энэл ондо Литвагай Биржай хото сүлөөлэлсэжэ ябаһаар, снарядай тэһэрдэһэнһээ хүндөөр шархатаад, Иваново, Москва, Тбилиси хотонуудта аргалуулһан. Дайнай һүүлээр Эрхүүдэ, Шэтэдэ, дахин Москвада бэеэ аргалуулһан. 1945 оной май һарада ахалагша лейтенант зэргэтэй табигдаһан. Улаан Одоной, Эсэгын дайнай 2-дохи шатын орденгуудтай. Эрэмдэг болоод байхадаа, багшалха аргагүй байһан тула аба Шэтэдэ часы заһадаг мастернуудай курсда һуража дүүргээд, Агын промкомбинадай байшан соо часынуудые заһадаг болоо. Хожомынь Агын 1-дэхи, 2-дохи дунда һургуулинуудта трудай багшаар хүдэлһэн.

Майн 9-эй Илалтын үдэр хадаа бүхы тэмдэглэгдэдэг һайндэрнүүдэй тон шухала, тон ехэ удха шанартай һайндэрынь гээшэ. Бэшэниинь миин литын һайндэрнүүд. Юундэб гэхэдэ, Илалтын һайндэр үбгэ эсэгэнэрэймнай хүлһэ шуһаар, ами наһанай сэнгээр олдоһон ха юм.

 

   Элбек ЛАМАЖАПОВ, Буряад ороной Хурамхаанай аймагай Аргада нютагай, Агын багшанарай колледжын багша:

 

 

   - Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда минии хүгшэн ба нагаса абанар хабаадаһан. Хоюулаа Аргада нютагай. Хэд бэ гэбэл, 1923 оной Ламажапов Даши Кулыкович болон 1907 оной Шалданов Дондоп Дампилович болоно. Хүгшэн, нагаса абанарни хоюулаа нютагаа амиды мэндэ бусаха аза талаантай байгаа. Тиибэшье тэдэнээ амидыгаар хаража үрдеэгүйб. «Память народа» сайт соо харахада, хүгшэн аба 1942 ондо, нагаса аба 1941 оной августда Буряад-Монгол АССР-эй Баргажанай аймагай сэрэгэй комиссариадаар сэрэгтэ татагдаһан байна. Даши хүгшэн аба 1945 ондо баатаршалга гаргажа, «За боевые заслуги» гэһэн медаляар шагнагдаһан. Тиихэдэ минии мэдэхын, «За победу над Германией», «За победу над Японией» гэһэн медальнуудтай байһан. Харин «Память народа» сайтын баримтануудаар, нагаса аба 1942 ондо аша габьяа харуулһан. Тэрэнииень тодорхойлһон бэшэлгэ соо «…93-дахи стрелково дивизиин 51-дэхи стрелково полкдо алба хаажа ябаһан ефрейтор Шалданов Д.Д. 1942 оной марта һарада Юхнов шадар болоһон байлдаанда баруун гараа шархатажа, долёобор хургагүй болоо. 1942 оной июниин 16-һаа сэрэгэй-санитарна летучка дээрэ алба хаахадаа, шархатаһан зониие харууһалха гэжэ даалгагдаһан ажалдаа үнэн сэхээр, харюусалгатайгаар хандаа, гурим журамтай, ажалдаа үүсхэл эдэбхи ехэтэй, шархатагшадһаа болон сэрэгэй-санитарна летучкын командованиһаа баярай үгэнүүдтэ хүртэһэн…» гээд тэмдэглээтэй. Энэ аша габьяагайнгаа түлөө нагаса аба Улаан Одоной орденоор шагнагдаһан юм.

Майн 9-эй һайндэр минии зүрхэ сэдьхэлдэ тон дулаахан мэдэрэл түрүүлдэг. Юундэб гэхэдэ, энэ үдэр олон түмэн зон бидэнэй дунда үгы сэрэгшэдээ, мүнөө наһатай болоһон хамгаалагшадаа хүндэлэн ёһолдог.

 

   Арюн ЖАПОВА, Н.Очировай нэрэмжэтэ Могойтын аймагай номой сангай ахамад библиотекарь:

 

 

   - Манай бүлын 5 хүн Эсэгын дайнда ябаһан. Гурбаниинь нютагаа бусаагүй.

   Даширабданов Бальжинима хадам абым аба Намсараев Даширабдан 1912 оной хүн байһан. Сагаан-Уулада түрэһэн. 1941 ондо дайнда мордоод лэ, һураггүй. Тиимэһээ өөр тухайнь ямаршье мэдээн, саарһа данса – юуншье байгаагүй. Дайнай үедэ һураггүй үгы болоһон сэрэгшэд тухай мэдээ бэдэрдэг Батор Бороевто хандажа, документнүүдыень олообди. Тэдэ документнүүдэй дунда 2 справка байгаа. Нэгэн соонь «Намсараев Даширабдан 1941 оной июлиин 31-дэ совет армида абтаа» гээд тэмдэглээтэй. «Донесение о безвозвратных потерях» справкын баримтаар, тэрэ 1942 оной майн 22-то Украинска ССР-эй Харьковска можын Липецкэ аймагай Весёлое һууринда һураггүй үгы болоһон. Мүнөө Даширабдан хүгшэн абын үри һадаһад олон болонхой: 14 аша зээнэр, 28 гушанар, 15 дүшэнэр.

   Хара-Шэбэрэй Даширабданов Бимба нүхэрэймни Нимаев Аюша нагаса абань (1911 оной, Бооржогонтойн) 1941 оной июлиин 19-дэ армида татагдаа. Эсэгын дайнда мэргэн буудагша ябаа. 1945 ондо бүтүүгээр шархатаад, гэртээ ерэһэн. «За отвагу» гэһэн медальтай. Дайнай һүүлээр Сагаан-Уулын «Путь Ильича» колхоздо хүдэлһэн. Нимаев Аюшын үри һадаһад баһал олон боложо үнэржэнхэй. Мүнөө 7 аша зээнэр, 20 гушанар, 14 дүшэнэр тоологдоно.

   Тиихэдэ Аюшеева Цыпелма хадам эжын Нимаев Дэрдэб нагасынь (Сагаан-Уула) дүрэ зурагшье үлөөгүй. 1942 оной майн 6-да дайнда ошоод лэ, 3 һара ябаа гү, үгы гү – һураггүй хосорһон. «Донесение о безвозвратных потерях» данса соонь иигэжэ бэшээтэй: «Пропал без вести… Ранен, по рассказам товарищей. Клётский район, деревня Орехово».

   Удаадахинь гэхэдэ, Сэндэмэ хүгшэн эжымни дүү хүбүүн Дандаров Дамбинима 1918 оной, Зугаалайн байһан. Ворошилов хотодо учебкэ гараһан, тэндэһээ эльгээһэн нэгэ хэды бэшэгүүдынь хадагалагдан үлэһэн. Дандаров Дамбинимын 1938 оной январиин 13-һаа августын 13 болотор Агын багшанарай училищида эхин шатын ангинуудай багшанарые бэлдэдэг курснуудта һуража дүүргэһэн тухай үнэмшэлгэньшье бии. 1938 ондо Урта нютагта багшалжа эхилээд, хожомынь Уртын һургуулиин захирал (даагша гээд бэшээтэй һэн бэшэ аа гү) болоһон байна. Тэндэ хүдэлжэ байһанаа, 1940 оной декабрь һарада Улаан Армида татагдаа. 1942 оной февраль соо һураггүй болоһон.

   Табадахимнай минии хүгшэн аба Жапов Донир болоно. 1913 оной, Зугаалайн хүн байгаа.

   Хүгшэн аба армида 3 дахин татагдаһан. 1937 ондо Буркавдивизиондо татагдаа. Ерээд байтараа, 1939 ондо РККА-һаа дуудалга абаа. Тиигээд 1941 оной июль һараһаа 1946 оной май болотор Эсэгын дайнда хабаадаа. Тиихэдээ генерал Беловой кавалерийскэ корпусто дайлалдаһан. Үшөө Рокоссовскиин командовани доро ябаһанби гэжэ хөөрэдэг һэн. Баруун, I, II Белорусска болон Брянска фронтнуудай бүридэлдэ дайшалхы үйлэ-нүүдтэ хабаадалсаһан. Гурба дахин шархатаһан. Нютагаа бусаад, һамга абаа, 3 хүбүүдтэй болоо. Колхоздоо үбһэшэдэй бригадын бригадираар, ойн харуулшанаар г.м. хүдэлһэн. Гвардиин ахалагша сержант хүгшэн абамнай Улаан Одоной, Эсэгын дайнай I шатын орденгуудаар, «За боевые заслуги», «За освобождение Варшавы», «За победу над Германией», «За победу над Японией» медальнуудаар шагнагдаһан, Верховно Главнокомандующи нүхэр Сталинай баярай бэшэгтэ 8 дахин хүртэһэн. 1996 ондо наһа бараһан.

   Би хүүгэдтэеэ эдэ сэрэгшэдэйнгээ дайшалхы зам, шагнал хайрануудые, дүрэ зурагуудые, бэшэгүүдыень согсолжо, альбом бэлдээб. Мүнөө тэдэнэйнгээ угай һарбаалжа зохёожо байнаб. Эдэ ажалнууд хүүгэдтэмнил хэрэгтэй болохо. Хүүгэдтэеэ хамта дүрэ зурагуудыень баряад, жэл бүри «Бессмертный полк» акцида хабаададагбди.

   Майн 9 – ехэ удха шанартай һайндэр. Энэ үдэр хүгшэн абаяа дурсан һанадагби. Бүхы гэртэхиндэ хандаха байнаб: аба эжынгээ амиды ябаа сагта дайнда хабаадаһан үбгэ эсэгэнэр тухайгаа һурагшалжа абагты, олоһон мэдээнүүдээ хүүгэдтээ дамжуулагты. Дурасхаал гэжэ байха ёһотой. Хүүгэднай уг удамаа, аха захатанаа мэдэхэ, тэдэнэрээрээ омогорхохо, дайгүй амгалан сагта ажаһуужа байһанай түлөө баярые хүргэхэ ёһотой. Энэл хүмүүжэл болоно ха юм.

 

   Доржи БАЗАРОВ, Урда-Агын дунда һургуулиин юһэдэхи ангиин һурагша:

 

 

   - Минии нагаса аба, солонгос дайнда хабаадагша Намжилов Дугарцырен, 1928 оной, Адуун-Шулуунда наһаараа ажаһуугаа. Тэрэ артиллерист ябаһан. Дайнһаа бусахадань, нагаса абыемнай Бадма нагаса эжы, 1949 ондо түрэһэн жаахан басаганиинь хүлеэжэ байгаа. Бүхыдөө нагаса абатан арбан хүүгэдые үндылгэһэн. Дугарцырен нагаса аба «За мужество», «За отвагу» г.м. юһэн медальтай байһан гэжэ һананаб. Минии ой ухаанда хүхюун зантай, һаруул һайханаар хадуугдан үлэнхэй. Бага байхадам, намтай ходо наададаг һэн. 2016 ондо наһа бараа бэлэй. Би тиихэдэ арбатайхан ябааб. Нагаса абынгаа наһа барашахадань, сошоо тээлмэрдээ, ехээр үгылөө һэм.

   Урда-Агымнай дунда һургуулиин һурагшад дуу болон жагсаалай харалга-мүрысөөндэ хабаадажа, жэл бүри түрүү һуури эзэлдэгбди. Мүнөө жэл баһал хабаадахаяа бэлдэжэ байнхайбди. Үнгэрэгшэ жэл «Юнармия» хүдэлөөндэ ороо һэм. Агуу Илалтын һайндэр хадаа хүгшэн, нагаса абанараймнай түлөө омогорхол түрүүлдэг.

 

   Яна ПЕТРОВА, Шэтын эмнэлгын академиин оюутан:

 

 

   - Дансаранов Базар гэжэ нагаса эжын аба байһан. Тэрэ Табтаанайн Аса-Шэбэр гэжэ газарта 1912 ондо түрэһэн. Тиигээд «Болбосон» колхоздо ажалайнгаа намтар эхилһэн ха. Зүдхэлиин МТС-тэ трактористаар хүдэлһэн.

   1941 оной июль һарада совет армиин 106-дахи гаубична артиллерийскэ полкдо абтаа. 1942 он болотор хилэ хамгаалгын сэрэгтэ алба хааһан. 1943 оной эхиндэ 4-дэхи Баруун-Украинска фронтын бүридэлдэ хархис дайсадһаа Донбасс, Крым сүлөөлэлсөө, Сапун-хадые, Сочи, Ялта, Бахчисарай хотонуудта дайлан добтолгодо хабаадаһан юм. 1944 оной хабар Прибалтийска фронтын бүридэлдэ фашистнуудһаа Литва, Латви, Эстони, Зүүн Прусси сүлөөлхын түлөө баатарлигаар дайлалдаһан, Кёнигсберг хото сүлөөлэлгэдэ хабаадалсаһан. Базар уг нагасамнай дайшалхы үйлэ хэрэгүүдтэ өөрыгөө эрхимээр харуулһанайнгаа түлөө Верховно Главнокомандующи нүхэр Сталинай захиралта соо 8 дахин тэмдэглэгдэһэн. Тэрэ Улаан Одоной ба 2-дохи шатын Суворовой орденгуудаар, «За отвагу», «За боевые заслуги», «За победу над Германией» болон ойн баярай медальнуудаар шагнагдаһан. Тиихэдэ уг нагасымни Дамдин гэжэ хүбүүниинь 1941 ондо фашис Германиин урдаһаа тэмсэлдэ бодожо, Баруун-хойто фронтын бүридэлдэ дайлалдаһан. Тэрэл ондо бүтүүгээр шархатаа. «За боевые заслуги» медаляар шагнагдаһан. 1941 ондо Н.Щорсын нэрэмжэтэ Ленинградай сэрэгэй-эмнэлгын училищида сэрэгэй фельдшерэй курс гараһан юм. Удаань совет армида эмнэлгын албанай офицерээр 1947 оной август һара болотор алба хааһан.

   Илалтын һайндэр минии зүрхэ сэдьхэлдэм омогорхол, бахархал түрүүлдэг. Бидэ Эсэгэ ороноо хамгаалжа, мүнөө үеын зоной амгалан байдалай түлөө дайнай хатуу газарнуудта баатарай үхэлөөр алдалан унаһан сэрэгшэдээ энэ үдэр омогорхон дурсадаг, мүнөө амиды мэндэ ябаһан ветерануудаа хүндэлэн ёһолдог гээшэбди. Эдэ наһатайшуулнай арад зонойнгоо дунда энхэ элүүр, үшөөл ута наһа наһалжа ябаг лэ даа!

   Долгор РАДНАБАЗАРОВА.

   Жалсан ЛУБСАНДАШИЕВАЙ болон гэр бүлын архивай фото-зурагууд.

You have no rights to post comments