Хүдөөгэй эхэнэрэй үүргэ ехэ
Хүдөөгэй эхэнэрнүүдэй үмсынгөө ажахыда хэдэг ажалынь ехэ, амаралтын үдэр гэжэ байдаггүй. Үхэр малаа ажалладаг, огородой эдеэ ургуулжа буйлуулдаг. Тэдэнэй оролдолгоор наймаада мяхан, һүн, тоһон г.м. хүдөө ажахын экологическа сэбэр эдеэ хоол табигдадаг.
Хүдөөгэй эхэнэрнүүдэй үдэр хүдөө һууринда ажаһуудаг элдэб мэргэжэлтэй зониие нэгэдүүлхэ зорилготойгоор байгуулагдаһан. Нютагтамнай бэрхэ, ажалша, гүрэнэй ажалшье хээд, ажабайдалаа шанга баряад байдаг эхэнэрнүүд олон. Тэрээнгүй яагаад хүдөөдэ амидархаб даа?! Мүнөө уншагшадые тэдэнэй нэгэнтэй жэшээ болгон танилсуулая.
Мал хараха - ама тоһодохо
Зураглалайм герой Хара-Шэбэр нютагай 48 наһатай Долгор Осорова болоно. Хара-Шэбэрһээ баруун хойшо, Могойто руу ороһон харгыһаа дээшэ Золтонгоо гэжэ газарта Намсарай ба Долгор Осоровтоной бууса оршодог юм. Энэ бүлэ 1991 онһоо залууханаар колхозой хонин һүрэг хаража, 11 жэл хүдэлһэн байна. Удаань 2012 ондо хонидоо колхоздо тушаажа, энэл буусадаа 9-дэхи жэлээ өөрын мэдэлэй 630 гектар газартай болоо. Тэдэ бүхы газараа хорёолһон, үмсөөрөө ан-бун ажаһууна.
Ажахыдаа үхэр, адуу, гахай, тахяа, индюк барижа, тэдэнээ ажаллажа, худалдажа, мүнгэн болгодог. Зундаа арбаад үнеэ һаажа, зөөхэй, ээзгэй, сохиһон тоһо г.м. бэлдээд, долоон хоногой хоёр удаа хүнгэн унаагаар Могойто ошожо худалдадаг байна. Олон жэл малда байхадаа, өөрын худалдан абагшадтай болонги. Тиимэһээ хайшань тушаахаб гэһэн асуудал гарадаггүй. Хүдөөгэй сэбэр эдеэ: 1 кг сохиһон тоһо – 700-800 түхэригөөр, ээзгэй – 150, зөөхэй 0,5 кг контейнер соо хээд, 250, 10 үндэгэ 120 түхэригөөр худалдадаг байна.
Үндэгэ даруулжа, дальбараануудые гаргадаг. Үндэгэ дарадаг 30-аад тахяа бии, мүнөө жэл индюгүүдые абаһан, тэдэнээ баһа олошоруулха түсэбтэй юм.
«Үбһэн һайнаар ургаа, бороотой жэл байжа, халта һаалта хээ. Тиибэшье бороонтой тэмсэн, үрдижэ абаабди. Үбһэндэ хүсэтэйгөөр гараабди – нагасатамни, ахайнарни, дүү хүбүүн туһалаа. Нүхэрэйм ахай манайда байжа хамһалсадаг. Үбһэеэ хахадыень хорёо соогоо оруулаад байнабди. Үшөө обёос хуряаха ажал байна.
Мүнөө жэл 30 гектарай газарта обёос таригданхай. Үнихэн нэгэ жэл обёос таряад, олон жэлдэ тарингүй байһанаа, мүнөө жэл дахяад таряабди. Жэлһээ жэлдэ таридаг болохо дуран бии. Обёос хадагалха амбаар бариха түсэбтэйбди. Гахай бариха һаа, өөрын хоолтой байха хэрэгтэй. Хабар болоходо, обёосой сэн бододог бэзэ. Тиихэдэ үлэһэн обёосоо худалдахашье аргатай болонобди. Хорёод толгой гахайгаа хабар түрүүлхэ түсэб байна.
«Мал хараха - ама тоһодохо» гэжэ урдын үгэ үнэн лэ даа. Өөрын мяха шүлэтэй, үндэгэн болон огородой эдеэ хоолтой байхадаа, өөһэдыгөө, Улаан-Үдэдэ ажаһуудаг Чингис хүрьгэнтэнөө, оюутан басагаяа дүүрэн хангадагбди», - гэжэ Долгор Дармабазаровна хөөрэнэ.
Нээрээшье, ажалайнгаа ашаар түхэреэн жэл өөһэдынгөө нөөсын амтан эдеэтэй байха гээшэ ямар урматайб!
Аба эжын нангин һургаалаар...
Долгор Осорова Хара-Шэбэр нютагта 1973 ондо колхозой хонишон, адуушан ябаһан ажалша бүхэриг Дармабазар Жамьяновай ба Цымжен Убашиевагай бүлэдэ найман хүүгэдэй долоодохинь боложо мүндэлһэн юм. Хара багаһаа хонишоной буусада аба эжынгээ заабари доро мори унажа, хони адуулха, мал, гахай, тахяа ажаллаха, хони түрүүлхэ гэхэһээ эхилээд, олон ажалда һураһан байна. Һургуулиин һүүлээр хонишоноор хүдэлжэ байһан гэртэхиндээ хамһалсахаяа үлөө. Тиигээд нютагайнгаа Намсарай хүбүүнтэй хуби заяагаа ниилүүлһэн юм. Хүдөөгэй ажал мэдэхэ үндыһэн Долгор басаганда малшанай ажал, хэзээшье, нэгэ бага бэлэн байгаа ёһотой. Аба эжынь үнихэнэй үгы, теэд сэнтэй заабаринуудыень, һайхан жэшээ, ажабайдалай туһатай зүбшэлнүүдыень бэедээ шэнгээжэ, гэр бүлэеэ байгуулхадаа, хүүгэдээ хүмүүжүүлхэдээ хэрэглэнэ бшуу.
Буусадаа өөрын худагтай. Тиимэһээ огородой эдеэ ургуулхадань, уһанай асуудал гарадаггүй. Үгэрсэ, помидор, свёкло, морхооб, перец, хапууста, хартаабха таридаг, мүнөө жэл 100 хапууста ургуулаа. Эзэн эхэнэрэй хэлэһээр, мүнөө жэл огородой эдеэн, үбһэншье һайнаар ургаа. Газаахи ажалайнгаа хажуугаар огородой эдеэгээр элдэб янзын саладуудые буйлуулна. Мойһо, тибһэ түүжэ, үрмэ бэлдэдэг. Хара-Шэбэрэйнгээ жэмэсээр баян ой соо гүлзөөргэнэ, нэрһэ, алирһа түүжэ, амтатай варени шанадаг.
Долгор Дармабазаровна сэсэг тариха ехэ дуратай. Зундаа, намартаа георгин, петуни, мальва, астра, цини, бальзамин, шток-розо г.м. сэсэгүүд хорёоень, гэрыень тойроод шэмэглэжэ, хүнэй нюдэ хужарлуулжа байдаг юм.
Намсарай нүхэрынь бүхы техникэеэ: ДТ, анзаһа, сеялкэ, ЮМЗ, Т-25, арба тэргэ г.м. саг соонь заһаад, хэрэглэхэ бэлэн байлгадаг. Мүнөө зун үбһэеэ рулон болгожо абаба, тиигээд ажалаа хүнгэдхэхэ пресстэй болохо түсэбтэй.
Гэр бүлэ - жаргал
Эхэнэрэй гэрэй ажал дууһадаггүй ха юм. Эзэн эхэнэр үбэлэй ута һүни миин һуудаггүй - ажалай хубсаһа, бээлэйнүүдые оёхо, халааһалха, хониной нооһо ээрэжэ, оймһо нэхэдэг.
Гэрэй эзэн Намсарай - Долгор нүхэртөө найдамтай нүхэр, суг эбтэй эетэйгээр ажабайдалай орёо асуудалнуудые дабажа, бэе бэеэ дэмжэжэ ябадаг хоёр юм. Гурбан басагадые үндылгөө, хөөрхэн зээ басаганай нагаса аба, эжы болонхойнууд. Ехэ Мыдыгма басаганиинь Шэтэ хотодо хүүгэдэй сэсэрлигэй хүмүүжүүлэгшын дээдэ мэргэжэлтэй болоһон, Улаан-Үдэдэ ажаһуудаг. Чингис нүхэртэеэ Сэсэг басага үндылгэнэ. Марина Солонгос гүрэндэ ажал хэдэг. Одхон Дулма басаган 9-дэхи ангиин һүүлээр Буряадай М.Ербановай нэрэмжэтэ аграрна колледжын оюутан болонхой.
«Хүн болохо - багаһаа, хүлэг болохо - унаганһаа» гэдэгтэл, ажалша эзэн эхэнэр басагадтаа багаһаань ажалай амта танюулжа, шадаха зэргээрээ шадабаряараа, нарин нягта нюусануудаараа хубаалдажа байдаг. Тиимэһээ хүүгэдынь хүдөөгэй ажалһаа айдаггүй, бэрхээр үндыһэн. Забда болоходонь лэ, амаралтада гэртээ ерэхэдээ, тэдэ газааһаа гэрэйнгээ ажал хэнгээ ородог зантай юм.
«Наһатай хүниие хүндэлхэ, ядаһан тулиһан зондо туһалха, аба эжыгээ үргэхэ, хүндэ мууе һанахагүй, ажалһаа айнгүй, шадахагүйб гэжэ хэлэнгүй хэхэ юм» гэхэ мэтээр буряад эжын хэлэдэг заабаринуудаар лэ хүүгэдээ хүмүүжүүлһэн.
Энэ гэр бүлын нүхэр, Намсарай нүхэртэйнь Хара-Шэбэрэй һургуулида 10 жэл суг һураһан Лариса Багдаева иигэжэ хөөрэнэ: «Намсарайтанай байра байдал һайн, дангигар юм. Буусань сэбэр, гуримтай. Ажалша бэрхэ, хүндэмүүшэ, хүн зоной бүлэ. Энэ айл тухай «аяга дүүрэн, ама садхалан» гэжэ хэлэхэдэ болоно. Долгор жэгтэй ехэ ургамал тарижа буйлуулдаг. Хүршэнүүдтээ хүндэтэй, тэдээнтэеэ эбтэй эетэй ажаһуудаг, туһамарша зон лэ даа».
Малшад түхэреэн жэл үхэр малаа хаража, ажаллажа, сүлөөгүйшэг байдаг. Тиибэшье забда оложо, зундаа нютагайнгаа аршаануудта амаржа, хүсэ шадал абадаг, бэе махабадаа элүүржүүлжэ байдаг.
Иимэл даа, юрын хүдөөгэй Долгор эхэнэрэй мүнөөдэрэй ажабайдал: бүхы ажалаа үрдижэ, байра байдалаа зохёожо, шангаар барижа, хүүгэдээ зүбөөр хүмүүжүүлжэ, аба эжыгээ үргэжэ, буян хуряажа байна.
Нордоп БАБУЕВА.
