Һургуулиин түүхые элдэб туйлалтануудтай ба бэрхэшээлнүүдтэй гүрэнэймнай түүхэтэй сасуулмаар. Һүдэнтэ голой хойто бэедэ аяар холын 1923 ондо нютагай баянай гэртэ эгээн түрүүн эхин һургуули нээгдэжэ, түрүүшын багшаар ба захиралаар Батожаргал Гомбоев томилогдоһон байна. Тэрэ багахан хүүгэдые эрдэм номдо һургажа эхилһэн. Энэ багшын оролдолгоор, аймагай засаг зургаанай зүгһөө туһаламжын хүсөөр, элдэб нютагуудһаа бууһан барилгашадай туһаар багахан талмайтай һургуули, тэрэнэй дэргэдэ интернат баригдажа, 1927 ондо үүдэеэ сэлеэ һэн. Тиигэжэ хүдөөгэй малшадай үхибүүд хамтын байрада байжа һураха аргатай болоо бэлэй. Удаадахи жэлнүүдтэ Батожаргал Жабон һургуулиие хүтэлөө. Орон доторнай эхилһэн хүлгөөнэй эхиндэ багша Эрхүүгэй можо зөөжэ ошоод, тэндэхи һургуулинуудта амжалтатай хүдэлжэ, Ленинэй ба Ажалай Улаан Тугай орденуудаар шагнагдаһан байна бшуу. 1935 ондо эхин һургуули долоон жэлэй болгогдоһон.
Гушаад онуудта Агын аймагай урда бэеын Хүнхэр, Гүнэй, Будалан, Согто-Хангил нютагуудһаа үхибүүд ерэжэ һурадаг болоо. Хэшээлнүүд, тамираар бэеэ һорилго, колхоздо ажал хэлгэ, үдэшэндөө ном уншалга гээд тэрэ үеын һурагшадай үдэр бүрилдэдэг һэн. Эдэниие уранаар хүтэлбэрилжэ, тэдэнэй болбосоролой үндэһэ һуури табилсаһан, бүхы сагаа, мэдэсэеэ, сэдьхэлээ зорюулһан зон гэбэл, Бадма- Базар Намсараев, Гончик Жигжитжапов, База-Садо Иванов, Хончин Бадараев, Баян-Дылгыр Дашиев гээд лэ тоолохо болоо һаа, угаа олон даа.
Долоон жэлэй һургуули тү-рүүшын 36 түгэсхэгшэд 1938 ондо дүүргэжэ, ажабайдалай үргэн зам руу шэглэн гараа. Эдэ жэлнүүдтэ һурагшад ба багшанарай онсо шэнжэ хадаа хизаарлашагүй Эхэ орондоо дурлал, тэрэнэйнгээ түлөө бүхы хүсэл зоригоо, арга шадалаа зорюулдаг байһыень эдэ баримтанууд гэршэлнэ. 1938 ондо Цырендаши Цымпилон, Дугар-Жалсан Албажинов, Сагаан-Хүбүүн Дармаев гэгшэд Намсарайн багшадаа литературна кружок эмхидхэел гэһэн дурадхал оруулжа, тэрэнээ «Булаг» гэжэ арюун тунгалаг уһанай нэрээр нэрлэһэниинь, Һүдэнтын һургуулиин олон үеын һурагшадай нюур талань боложо үгэһэн, олон һурагшадай сэдьхэлдэ тэжээл, бэшэхэ улиг үгэһыень гэршэлнэ. Кружогой гэшүүдэй дундаһаа поэдүүд Цырендаши Цымпилон, Владимир Намсараев, Батор Цырендашиев, Шуя-Ханда Базарсадаева, Рабдан Рабжуев, Болот Бальжинимаев, Базар-Сада Цыденов болон бусад урган гараа.
1938-1939 онуудай һуралсалай жэлдэ 263 һурагшад һуража байгаа. Агын аймагай урда талын колхозууд интернадай столово барижа үгэһэн. Жэлэй адагта аймагай һурагшадай олимпиада үнгэргэгдэжэ, манай һурагшад II һуури эзэлһэн юм.
1940 ондо тэрэ үедэ захиралаар хүдэлжэ байһан Базар-Садо Ивановой зууршалга ба оролдолгоор һурагшад – Бато-Жаргал Цыбенов, Дарима Нимаева, Цыден-Жап Готопов, Цырендаши Цымпилон гэгшэд колхоздо эрхимээр ажаллаһанайнгаа түлөө хұдөө ажахын Бүхэсоюзна выставкэдэ хабаадажа ерэһэн.
Һүдэнтын дунда һургуулиин багшанар. 2023 он. Һүдэнтын дунда һургуулиин архивай фото-зурагууд.
Хэшээлэй үедэ.
Удангүй Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн нэержэ, түрүүшын пионервожатанууд, багшанар Эхэ ороноо хамгаалхаяа мордоо бэлэй. Галта дайнай талмайнуудһаа һургуулиин захирал Базар-Садо Иванов, багшанар Гомбо Анудариев, Рабдан Бадмацыренов, Эрдэни Базарон, Даширабдан Батоев, Юндэн Дашиев, Бато-Жаргал Доржиев, Цырендаши Цымпилон гэгшэд гэртээ бусаха хубигүй байшоо. Эхин шатын ангиин багшаар хүдэлжэ байһанаа дайнда мордоһон Рабдан Бадмацыренов 1942 оной зун Курска дугаагай һүүлээр тогтонгүй урагшаа дабшаһан совет сэрэгшэдэй даабаряар десантно-штурмовой отрядтай хамта ДнепроГЭС 8 хоногой туршада тэһэлүүлэнгүй, шэн зоригтойгоор фашистнуудһаа хамгаалжа, командованиингаа зүгһөө Советскэ Союзай Баатарай нэрэ зэргэдэ зууршалагдаһан байна бшуу. Юндэн Дашиев дайнай урда түрэл һургуулидаа пионервожатаар хүдэлжэ байһан юм. Эдэбхи ехэтэй залуу мэргэжэлтэн Таманска дивизиин бүридэлдэ Крымэй хахад арал хамгаалалсажа, богони болзорой туршада гүрэнэй шагнал – 3 орден медальда хүртэһэн, удаань Прибалтийска фронтдо 1945 оной январь хүрэтэр мүн лэ габшагай дайлалдаһан хүн байна. Иимэ баримтануудые мэдэжэ, дуулажа байхадаа, тэрэ үеын багшанаршье, һурагшадшье хэды ехэ домог түүхэ жэшээ болгон һурагшадаа хүмүүжүүлдэг, өөһэдынгөө һуралсал, ажалаа Илалтада зорюулдаг байгааб даа!
Илалта имагтал фронт дээрэ бэшэ, харин ара таладашье шэрээлсээ. Һургуулида һураха, ажал хэхэньшье бүри хүндэ боложол байгаа. Багшанар, ном һудар дуталдаха. Үлэн хооһон хүүгэд даараха. Һургуулиин ажалай аргагүй хүшэр байдалда оробошье, һуралсал үргэлжэлжэл байгаа бшуу. Олохон һурагшад саг зуура һуралсалаа тогтоожо, хониной гүүртэнүүдээр тараа, гэртэхиндээ туһалжа эхилээ. Һурагшадай тоо хорожол байгаа. Тэрэ үеын дансанууд энээниие гэршэлнэ: 1944 болон 1945 онуудта оройдоол 4-5 хүн һургуулияа дүүргэһэн. Тиигэбэшье һургуули эрдэм олгуулха үүргэеэ дүүргэжэл байгаа. (Тиигэжэ тэрэ сагай захиралтануудай дэбтэр соо бэшэгдэнхэй). Галсан Дашиев, Сагадар Дамбадугаров, Жаргалан Дашиев, Дарима Нимаева болон бусад багшаар ажаллаа.
Багшанар ба һурагшад фронтдо туһалдаг байгаа. «Комсомолец Забайкалья» гэһэн танкова колоннодо 700 түхэриг, «Агын колхознигто» 5050 түхэриг, сэрэгшэдтэ 32 комплект дулаан хубсаһа, 1954 түхэриг сүлөөлэгдэһэн аймагуудта, 10 паар бээлэй, 10 кг нооһо, 3725 түхэригэй лотерей, 5070 түхэригэй облигаци суглуулһан ба эльгээһэн юм.
Фронтовигуудай үхибүүдтэ 151 килограмм нооһо, 6 паар валенка, 7 паар гутал, 12 паар бээлэй, 8 паар оймһо, 1 даха, 8 малгай, 83 элдэһэн арһа, 2 метр бүд үгэһэн.
«За доблестный труд в годы Великой Отечественной войны 1941-1945 гг.» медальнуудаар багшанар Б-Б.Н.Намсараев, Ц.Ламаева, һурагшад Абармит Будаев, Дарима Нимаева, һургуулиин ажалшад Цырен-Дулма Будаева, Цыбегмит Жамбалова гэгшэд шагнагдаһан.
1947 ондо 80 һууритай интернат баригдаа, тэрэнэй барилгада 441 мянган түхэриг гаргашалагдаа.
(Үргэлжэлэлынь 41-дэхи дугаарта уншахада болохо).
Дондок ДАРАЕВ,
Ц.Жамцараногой нэрэмжэтэ Һүдэнтын дунда һургуулиин захирал.
