Би 1941 ондо Хара-Шэбэрэй эхин шатын hургуулиин 4-дэхи анги магтаалай үнэмшэлгэтэйгөөр дүүргээд, зунай лагерьта ошохо гэжэ бэлдэжэ байгааб. Бидэ эжытэеэ Шаазгайтын доодо hаалида байгаабди.
Тэрэл үдэр, июниин 23-да, манай hургуулиин багша Балданай Эрхэтэ ерээд, бидэ үхибүүдтэ иигэжэ хэлээ: «Энэ дороо Санданай Шэмэдэй газаа бүхы зониие суглуулагты!» Тиигээд иимэ мэдээсэл дуулгаа hэн: «Үсэгэлдэр, июниин 22-то, ямаршье мэдээгүйгөөр манай гүрэндэ фашис Германи добтолжо ороод, дайн эхилбэ». Бидэ, хүүгэд, тэрэ соносхол ухаандаа ехэ ойлгохогүй ябаабди. Теэд тэндэ байhан хүнүүдэй досоо тэрэ дары муудажа, булта уруу дуруу болошоод зогсоо hэн.
Уданшьегүй сэрэгтэ ехэ таталга боложо, залуу шиираг наhан дундаа ябаhан эрэшүүл нютаг нугаяа орхижо, Эхэ ороноо хамгаалхаяа баруун фронт мордоо бэлэй. Колхозой тон ганса «ГАЗ» (полуторка) авто-унаа баhал «мобилизацида» орожо, тэрэл машинаараа нютагай хүбүүд Могойтын станци хүрэтэр ошоо hэн.
Хара-Шэбэрэйнгээ баруун Таhархайн дабаа дабажа ябахадаа, иимэхэн дуу дуулалдаhан гэдэг:
Бутуулал hамбайтай боро улаанай
Бугажал соёрхынь харахалта.
Бузархан дайсанаа даражархёод,
Бусажал ерэхымнай харахалта.
Тэбхэрхэн hамбайтай боро улаанай
Тээгэлэн соёрхынь харахалта.
Тэрээхэн дайсанаа даражархёод,
Тэхэрижэл ерэхымнай харахалта.
Сэрэгтэ татагдаhан хүбүүд Могойтын станциhаа поездоор баруун зүг зориходоо, дайнай газар хүрэтэр ошодог байгаа.
Тиигээд лэ үбhэнэй үедэ хүдэлхэ гэхэдээ, үбгэд, хүүгэд, эхэнэрнүүд үлэшөө hэн. Би лагерьтаашье ошохоо болёод, зүүн таряан ажалай бригадада бухал шэрэхэ болоо hэм даа.
Тэрэ үедэ хүн зоной ажабайдал тад ондоо тээшээ хубилжа, ехэл hонигүй, борохоноор, муушагаар үзэгдөө бэлэй. Бидэ, үхибүүд, үбhэнэй бригадада ябажа, үдэшэндөө hоно бургууhанда хазуулжа борлошоо hэмди. Эдихэ юумэн ехэ хомор: үдэртөө ямаршье макарон, лапшаагүй, талха hамарhан нэгэ түмпэн шэнгэн шүлэ, үдэшэндөө гансал аарса уудаг байгаабди. Тиибэ яабашье бидэ уйдажа, гажаржа байгаагүйбди, колхозой сабшалан дээрэ бухал шэрэжэ, морёороо урилдажа, хүхюу зугаа дэлгэжэ ябаабди. Yдэрэй халуунда Бирьяагай голдо уhанда ороходо, аргагүй аятай байгша hэн.
Үбhэнэй hүүлээр сентябриин 1-дэ би Зугаалайн долоон жэлэй hургуулиин 5-дахи «а» класста hурахаяа орооб. Тэрэ сагта табадахи «а», «б», «в», «г», «д» гээд аяар 5 класс байгаа. Бидэнтэй суг 5-дахи «г» класста 2-3 наhаар аха үхибүүд hурадаг байгаа. Тэрэ сагта муугаар hураhан хүүгэдые хоёрдохи жэлээ hурахыень hуулгадаг hэн. Тэдэниие «второгоднигууд» гэжэ нэрлэдэг байhан. Жэшээнь, 1926 ондо түрэhэн Дабаасаан хүбүүн 5-дахи ангида hуража байтараа, сэрэгтэ татагдаа. Хэшээлэй үедэ тэрэ ходол сонхо руу хаража hуугша hэн. Дабаасаан армиhаа бусаад, түрэл колхоздоо хонишоноор хүдэлхэ үедөө ходо магтаал хайрада хүртэжэ ябаа.
Зугаалайн долоон жэлэй hургуули Агын тойрогой эгээл томо hургуулинуудай нэгэн байhан. Тэндэ аяар 10 колхозой хүүгэд hурадаг hэмди. Сагаан-Уулын (Сталинай нэрэмжэтэ), Зугаалайн (Ленинэй нэрэмжэтэ), Ушарбайн (Коммунизм), Догойн (Социализм), Хара-Шэбэрэй (Кировай нэрэмжэтэ), Ушарбайн (Серп и Молот), Yрөөнэйн (Коминтерн), Сагаан-Шулуутайн (Кагановичай нэрэмжэтэ), Уртын (Улаан-Одон), Хүhөөшын (Бусыгинай нэрэмжэтэ) эдиршүүл суг hуража, бэе бэеэ таниха болоо hэмди. Тэрэ үедэ Могойтын аймаг үшөөл байгуулагдаадүй байгаа.
Бидэ Зугаалайн hургуулида заалгаhан багшанараа дулааханаар дурсан ябадагбди. Хэд бэ гэхэдэ: Борондоон Хонгилоев – директор, Сыжиб Сэдэно, Дагба Жигжитов, Батожаргал Сэбэнов, Сэрэнжаб Амагалонов, Батомунко Чернино, Баяр Дамбаин, Баатар Содномон, Мүнхэ Тудупов, Даба Түгдэмгылыков, Бадма Дылыгжамсоин, Базар Дылыков, Таисия Бакланова, Нина Сусидкина, Сэбжэд Галданова, Нимасырен Дондогсыренова, Вера Дашиева, Балдандоржо Жапов. Түрүүшын дуугаар манай багшанарые сэрэгэй албанда абаагүй hэн, тон хэрэгтэй мэргэжэлтэд байгаа ха даа.
Хүдөөдэ үндыhэн үхибүүд тэрэ сагта ород хэлэ ехэ муугаар мэдэдэг hэмди. Эндэ нэгэ hонин ушар дурдаhууб. Ород хэлэнэй багша Дылыгжамсоин «на», «под», «над» гэhэн үгэнүүдые иигэжэ ойлгуулаа hэн: «на» гээшые hуудаг стул дээрэ гараад харуулаа, «под» гээшые өөрөө стол доро ороод, «над» гээшые потологто доошоо унжаад байhан лампочка гээшэ гээ бэлэй. Тиигээд «ойлгоо гүт, али үгы гү?» гэжэ шангаар асууха. Багшынгаа хэшээлнүүдые наhаараа hанажа ябагдадаг даа.
Буряад хэлэнэй багша Бутитханда Батадалаевна ехэл оролдосотой багша hэн даа. Тэрэнэй эсэгэ Бата-Далай Очиров, элитэ олониитын ажаябуулагша, бүхы буряад зон соогоо ори ганса Гүрэнэй Дүүмын депутат ябаа. Бутитханда Батадалаевна ородоор, буряадаар шүлэг сээжэлдүүлдэг байгаа. Максим Горькиин «Буревестник» хоёр хэлэн дээрэ сээжэлдээ hэмди. Үшөө Пушкинай, Лермонтовэй, Маршагай шүлэгүүдые тордиhогүйгөөр уншадаг болообди. Хэшээлhээ гадуур ехэ hонин юумэ уншажа, бидэниие hонирхуулдаг hэн.
Дайнай үедэ үдэр бүри юумэн хомор боложо, бидэ гэдэhээ үлдэжэ, дааража ябадаг байгаабди. Хэшээлдээ дэгэлтэеэ hуудаг hэмди. Дайнай үедэ ехэл хүйтэн үбэлнүүд болодог бэлэй. Колхозой поли дээрэhээ хоолос түүжэ эдидэг бэлэйбди. Тетрадь гэжэ огто үгы болошоод, бидэ, hурагшад, хуушан номой хуудаhан дээрэ хүндэлэн бэшэдэг байгаабди.
Колхозой ажал түхэреэн жэл соо дүүрэхэгүй. Нэгынь арайхан гэжэ түгэсхэхэдэш, нүгөөдэнь эхилхэ. Намарай таряа хуряалгын hүүлээр гүрэндэ таряа тушааха түсэбөө заабол дүүргэхэ гэhэн ажал колхоз бүхэндэ байгаа. Хара-Шэбэрэй Нарин хүтэлдэ таряанай ехэ тоог байдаг hэн. Зургаан паар сарай 6 тэргэдэ ашаhан мэшээгүүдтэй ехэ обоз үдэшын 7 сагта гараад, бүхэли hүниндөө ябажа, үглөөнэй 8 сагта «Могойтын заготзерно» гэhэн эмхи хүрөөд, таряагаа тушаагаад, hөөргөө үнөөхил Нарин Хүтэлөө ерэжэ, баhал тэрэ таряагаа ашаад, Могойто ошодог байгаа. Иигэжэ бүхэли hара ябажа, гүрэнэй түсэб дүүргэгдэдэг hэн. Сар гээшэ аалихан, яаралгүй гэшхэлжэ, нэгэ час соо 4-5 километр газар хороодог, харгыдаа нэгэшье тогтожо байдаггүй амитан. Энэ 6 тэргэтэй обоздо хоёр лэ хүн ябаха, түрүүшын тэргэдэ ябаhан хүн hүниндөө унтадаггүй hэн. Тиимэhээ удаадахи ябадалдаа бэе бэеэ hэлгэдэг байгаа.
Энэ ажалай замхахада, ерэхэ жэлэй хабарай тарилгада хүрэнгэ сэбэрлэхэ ажал эхилдэг hэн. Тиихэдэ хүрэнгын таряа сэбэрлэхэ машина гэжэ байдаггүй, гансал веялкэ байгаа. Тэрэ веялкын үлеэдэг хүрдын сахариг аяар 3 хүн улаан гараараа бүхэли үдэртөө эрьюулжэ хүдэлгэдэг hэн. Нэгэ хүн веялкэдэ хүнэгөөр таряа юулэхэ. Таряа арилгадаг 2 веялкэ хүдэлдэг байгаа. Эндэ хүдэлдэг хүнүүдэй «бидэ даарана, гэдэhээ үлдэнэ, эсэнэбди» гэжэ хэлэхыень нэгэтэшье дуулаагүйб. Бүхэли үдэртөө дуугаал дуулалдажа, хүхюун дорюун ажалаа хэдэг hэмди. «Тамын амитан тамадаа жаргалтай» гэhэн үгэ бии гээшэ.
1942 ондо Зугаалайн hургуулида военругаар Ванчигай Базарсада хүдэлөө. һургуулиимнай 2-дохи дабхарай гэшхүүрэй хажууда нэгэ бишыхан тэбхэр модон хайрсаг байдаг hэн. Бидэ тэрэниие хараад, энэ юун гээшэб гэжэ ходо гайхахабди. Тэрэмнай сиренэ байшоо. Военрук Ванчиков хүүгэдые суглуулжа ядаад, энэ сиренэ хуугайлуулжа, ганса хүүгэдые бэшэ, бүхы багшанарые, Зугаалайн зониие тэрэ дороо суглуулжа шададаг hэн. Колхозой түрүүлэгшэ Эрдэниин Гэлэг олон хүнэй дунда военругта хандажа,«сиренэ гээшэш гайтай тодхор болоходо хэрэглэдэг юумэн, ши яндан муу багша гээшэш» гэжэ хэлэхэдэнь, Базарсада Ванчиковые ажалhаань гаргаа hэн. Үргэлжэлэлынь №19 дугаарта гараа.
