Адууһанай нэрэнүүд ба наһан
Унаган – адууһанай һая гараһан түл. Намарынь дааган болоно. Хоёрдохи намараа гунан, гурбадахи намараа эрэнь – үреэ, эмэнь шүдэлэн болодог. Дүрбэдэхи намараа эрэнь – һоёолон, эмэнь хизаалан гэгдэхэ. Табадахи намараа эрэнь – һоёо һунгама, долоо наһатайдаа жагсаһан морин болохо. Гүүн – табадахи намараа ябаһан эмэ адууһан.
Намар бүхэндэ нэгэ наһа нэмэхэдээ, нэрэнь ондоо болобошье, бултадаа суглуулмал үгөөр морин гэгдэхэ. Мориной шэлэдэ ута дэлһэн, хойнонь жэбжэгэр һүүл, шэхэнэйнь хоорондо һамбай, үһэниинь елэгэр. Тархидань хазаар, нюргандань эмээл, хүлынь тахалаатай. Тахагүй морин хүйтэн газарһаа халгадаг. Тахагүй мориной хүлдэ туюу хүрөөд, урагшань ябуулхагүй, газар хороохогүй. Тахагүй мориной туруун элэхэ, морин хүлгүй болохо. Үбшэлһэн адуун ехээр турадаг. Туруун - адууһанай хюмһан, тиимэһээ ургадаг, зунай сагта тахыень абадаг юм.
Наһан бүхэндөө адууһан өөрын ажаллууһатай. Даага дэллээн, үреэ шэмхээндэ бэлэдхэл хэхэдээ, тон түрүүн урга бэлдэхэ. Ургаша морёор даага болон үреэнүүдые ургалдаг. Хадые уруу ургадажа болохогүй, хадые өөдэ ургалха ёһотой.
Урга түхеэрэлгэ
Сэб сэхэхэн, нарихан, залуухан, гэшүүһэгүй хуһа нэгэ жэл һүүдэр газарта хатаажа, үйһыень, холтоһыень тон сэбэрээр мүлижэ арилгаад, урга хэнэ. Ургын утань 3-4 метр байдаг. Ургын үзүүртэ татааһа залгаха. Татааһан – нарин уяхан бургааһан. Эмниг адууһанай жүдхэхэдэ, нугаржа байха зэргэтэй, хухараашье һаань, урга бүтэн үлэхэ. Урга татааһан хоёрые гуйбын гогшоогоор холбожо, бүхэлжэ уянабди.
Гуйба гээшэ хоёр эршээр томон мушхаһан һур лэ даа. Гуйбаар мори ургалхын хажуугаар мал туудаг. Гуйбын гогшоо табяад, шабхадан туухада, ехэ үбшэнтэй юм. Тиимэһээ мал ургатай эзэнһээ түбэгшөөгөөд, тууһан тээшэнь ульгам ябадаг.
Гогшоо гуйбын уяа болоно. Гуйбатай ургаяа хорёодо түшүүлээд орхидог. Газараар хаяхагүй, дээгүүрнь алхахагүй.
Дааган
Үбэл гү, али хабар түрэһэн унаган намар дааганай тоодо ороно, үбэлжөөд, хабар, май һарада, дааган нэрэтэй болодог. Хабарай дулаанда, ногооной гаража байһан үедэ, даага дэллээн үнгэргэгдэдэг. Адуунаймнай хүсэ шадал энэ хабар ямаршуу байнаб, хэды шэнээн даагад дэллүүлхэб, хэды шэнээн үреэнүүд эмнигдэхэб гэхэ мэтын асуудалнууд элирүүлэгдэдэг.
Адуутай айл залуу хүбүүдые зарлан хэлэжэ, урижа, даагадаа тамгалуулха, дэлһыень, һүүлыень тайраха. Эмнихэ залуу һүрэг хүбүүд даага ургалан, тархидань аһалдан, унагаахын дүрэ бэдэрдэг: нэгэн һүүлдэнь, нүгөөдэнь тархи шэхэндэнь дугташалдаһаар, даагаяа унагаахал даа.
Даага дэллээндэ бүһэтэйшүүл дэлһыень хутагаар хиргаха ёһотой, эртээнһээ хурса хутагануудые бэлдэхэ. Даагадай дэлһэндэ хайша хүргэжэ болохогүй. Хайша эхэнэрэй баридаг зэмсэг гээшэ гэгдэхэ аабза. Хиргагдаһан дэлһыень багахан хүбүүд туулмаг соо суглуулха, баһа эрэ хүнэй һүлдэхэнүүд.
Мориной һамбай заһахадаа, нюдэндэнь һаалта хэхээр бэшээр заһаха ёһотой. Тиигээд шэхэнүүдыень эмнихэ, айл бүхэн өөрын эмьтэй.
Гурбадахи бүлэг хүбүүд тээ саанахана гал түлижэ, мориной тамгануудые шад улаан болотор халаагаад, гүйлдэн ерэжэ, адууһанай уусада няажархихадань, хёрбоһоной үнэр гутаад лэ, тамга дарагдаа ха юм даа.
Эмниг мориной хажуугаар зэргэшэн гүйлгэлдөөд, улаан гараараа һүүлһээнь баряад, тарайшатар ташажархиха зуураа харайжа дээрэнь гараад, тархииень даража, бодхоонгүй барижа шадаха шуран шамбай хүбүүд байгаа гэжэ Лодон Линховоин урданай мори һургадаг эрэшүүл тухай бэшэһэн байдаг.
Үреэ шэмхэхэ, заһаха. Гурбадахи наһандаа ябаһан адууһанай азарга болохогүйнь тула тибһыень шэмхэн абана. Үреэ үшөө хүнэй гараар һургагдаагүй байхадаа, дошхон ардаг адууһан ябана. Һургахада, морин нэрэтэй болодог ха юм даа.
Даага дэллэхэ, тамга табиха, шэхэнүүдыень эмнихэ, үреэ шэмхэхэ – эдэ бүгэдэ малша зоной малай эмнеэгэй һайндэр гээшэл даа.
Бүхэ барилдаан, һээр шаалга болохо, дуратайшуул һур харбаха, эдеэн шанагдаха, зүгөөр тон шухалань – мори урилдаан болохо.
Эмнигые шэхэдэжэ, ардагые һургаха
Урданай бүһэтэйшүүл дүрбэн туруута эмнигые ургалжа гү, али бугуулидажа баридаг байгаа. Ехэ бэрхэ ургаша хүн бэрхээр, адууһанай булгаһан тээшэ адли ябадаг. Зорюута һургаһан ургаша морёороо хуһан ургын гуйба тархидань углахада, унаад ябаһан мориниинь гэдэргэ һуужа тогтошохо. Ургашан ургынгаа гуйба эрьелдүүлэн эршэдүүлхэдэнь, эмнигэй нарин хоолойн хаагдан алдахадань, сугаһаар номгорно. Шуран шиираг аад, дүршэһэн хүбүүд һүрмэгэр шэхэндэнь аһалдажа, тархи уруунь шангаар дараха. Урдандаа һур ооһорто үлгэһэн шагай шэхэ руунь хээд дарахада, оройдоошье таршалдаггүй байһан ха. Һүүлһээньшье татажа ташаад унагааха сагууд дайралдаха. Эмнигэй тархида хазаар углажа, амалан хазаарлаад, һэгэлдэргыень һайнаар уяха. Ута жолоодонь аргамжа холбохо, мориной амыень татажа һургаха. Теэд эмнигэй ама ехээр татажа болохогүй. Хазаарай амаар жабжыень шуу татаа һаа, морин хатуу аматай болохо, буридаг морид хатуу аматай һаа, хүндэ диилдэдэггүй. Морин тэргэдэ баридаг утахан эшэтэй гүрэмэл ташуурааршье эмнигые шабхадажа гүйлгэхэ. Гүйжэ ябахадань, буряад зон мориной зүүн талые зүб тала гэдэг, аргамжаар амыень түрүүн зүб тээшэнь угзаржа тогтоонобди, хэдэн дахин гүйлгэжэ тогтооходо ойлгохо. Баруун талын хазаарай сахаригта аргамжаяа залгажа, мориной буруу талын амыень татажа һургадаг.
Гүйхэеэ болиторнь, адууһанай амыень татажа һургадаг. Алишье талаһаань татахада тогтодог болоходоо, амаяа мэдэдэг болоно. Энээнэй һүүлээр шэхэдээд, шүдэрлөөд, моринойнгоо зүб талаһаань, эмээлэй урда бүүргэ толгой тээшэнь баряад, баруун хажуугай дүрөөбшэ дүрөөтэйнь зүүн тээшэнь нюрган дээрэнь табиха. Эмээлэй хоёр улам мориной буруу талада эмээлһээ доошоо һанжаад байха, харин хоёр жэрэмынь зүб таладань байдаг, уламда орходоо богони, хэдэн нүхэтэй һур юм. Мориной гэдэһэн доогуур уламыень татажа, зүб тээнь гаргаад, жэрэмээ уламай үзүүрэй горьё руу оруулжа, дээшэнь татажа горьёлхо. Түрүүн урдуурхи уламынь татагдаха, хойнохи улам гэдэһэн дээгүүрнь татажа, баһал горьёлоод, эмээлээ мориной нюрганһаа унахыень болигообди. Мориндо зүүн зүб талаһаань мордодог. Зүүн гартаа ута жолоогоо баряад, урда бүүргэһээ барижа, зүүн хүлөө зүүн дүрөөдэ хэжэ, бэеэ үргэжэ, хүнгэхэнөөр баруун хүлөө морин дээгүүрээ хаяхадаал, мориндоо мордоо даа.
Собхорходонь, бүтүү жолоогоо өөр тээшээ татажа, дэлһэнһээнь шангаар бариха, толгойень доошонь оруулхагүйе оролдохо юм. Толгойгоо доошонь буулгаал һаа, заатагүй тангаршааха. Тиихэдэнь бүтүү жолоогоо татажа, моринойнгоо нюрган дээгүүр унан һагад ара гэдэргээ хитайха. Бууха мордоходоо, мориной хүзүүень өөр тээшээ нугалжа, зүүн амыень татахадаа, жолоогоо богони болгон эбхэжэ, сахаригай хажууһаа бариха хэрэгтэй. Хазаарша һайн моритой болохоёо һанаа һаа, дүрөөтэй хүлөөрөө дүрөөбшэеэ нэшэхэ, мориной гэдэһэ сохижо болохогүй юм.
Эмнигтэ мордомсоороо, дүрөөтэй хүлнүүдээрээ хабшаад, хоёр һуга доогуурнь түлхин, бэеэ шангаар баряад ябахадаа, булгихадань унахагүй. Арбаад минута булгиха, тииһээр һуудхарха. Хазаар мориндоо баридаг ташуураар гуя руунь шабхадажа гүйлгэхэ хэрэгтэй. Эндэ мори һургагша хүн 30 см модон барюултай, бүдүүн һураар гүрэһэн ташууртай ябадаг. Бүхэли үдэр эсэтэрынь гүйлгэхэ, ябаха.
Доржи ГОМБОЕВ
Адуун - морин эрдэни
Адуун hүрэгэй морин
Агта хурдан заяатай.
Үбэл, зун илгаагүй
Үеын үедэ бэлшээриин.
Хуба хоёр шэхэниинь
Хайшалан, дайшалан хуумайдаг.
Дүрбэн хурса турууниинь
Дүтэлhэн арьяатаниие хосороодог.
Сэлмэг харахан нюдэниинь
Сэхэ урагшаа шэртэдэг.
Шуумар хурдан бэень
Шанха урагшаа дабшадаг.
Хурдан гүйгөөшэ моримни
Холо газар дүтэлүүлдэг.
Эртэ урда сагһаа
Эзэндээ хүндэтэй болонхой
Хүлэг морин эрдэни
Хүндын ёһо заяатай
Хүмүүн бүхэнэй заншалда
Хүрэмөөр урма зоригтой.
Цыремжит БАТОЕВА, багшын ажалай ветеран.
