Мирный хото Саха (Яхад) Уласай баруун захада Ирелях голой эрьедэ оршодог Мирнинскэ аймагай административна түб юм. Энэ хадаа Россиин алмазай ниислэл гэжэ суутай газар. 1950-1960-аад онуудта баригдаһан Мирный хотын байгуулгада буряадууд ехэ хубитаяа оруулһан юм.
БУРЯАДУУД ОЛОН БОЛОНХОЙ
Буряад зон Мирный хотынгоо ниитын, социальна ажабайдалда эдэбхитэйгээр хабаададаг. Тиимэһээ 1995 ондо буряадуудай бүлгэм байгуулха үүсхэл Мирнинскэ аймагай захиргаанай толгойлогшо Виталий Басыгысовэй дэмжэһэниинь гайхалгүй. Бүлгэмэй байгуулагдаха үедэ аймагай захиргаанда хүдэлдэг Л.Магданов бүхы саарһа дансыень бэлдэһэн. Буряад оронһоо, Үбэр Байгалай хизаарһаа болон Эрхүүгэй можоһоо гарбалтай зониие нэгэдүүлһэн «Байкал» бүлгэм байгуулагдаа бэлэй. Энэ бүлгэм хоёр жэлэй саана 25 жэлэйнгээ ойн баяр үргэн дэлисэтэйгээр тэмдэглэһэн байна.
Мирный хотын эгээ ехэ баялиг хадаа алмаз гэжэ мэдээжэ. Эндэ алмаз малтадаг «АЛРОСА» акционернэ эмхи, тэрээнһээ гадуур нефть ба газ олзолдог 11 компани бии.
1955 ондо Мирный хотын байгуулагдахада, урид дүтын - Эрхүүгэй можын, Түнхэнэй аймагай зон ошожо эхилһэн ха. Тиигээд тэдэнэй түрэл гарал, танил тала ошоһоор, буряадууд олошорһон. Удаань шахтануудай нээгдэхэдэ, 1990-2000 онуудта «Бурят-Золото» эмхиин хүдэлмэрилэгшэд, тэдэнэй тоодо буряад шахтёрнууд ошоо бэлэй. Мүнөө тэдэ элдэб һалбаринуудта хүдэлдэг. Жэшээнь, багшанар, эмшэд, соёлшод болон алмаз, нефть ба газ малтадаг үйлэдбэринүүдэй хүдэлмэрилэгшэд, олзын хэрэг эрхилэгшэдшье бии. Олон хүүгэдтэй буряад бүлэнэр нилээд олон. Мүнөө Мирный хотодо гурбан мянгаад буряадууд ажаһуудаг.
Буряадуудай бүлгэмэй түрүүшын түрүүлэгшэ, Загарайн аймагhаа гарбалтай Содном-Жамсо Самбуев Роза Васильевна нүхэртэеэ ехэ ажал хэһэн юм. Мүнөө бүлгэм Саха Уласай Арадуудай ассамблейн эгээ эрхим бүлгэмүүдэй нэгэн болонхой. Тиигээд түрүүшын эмхидхэгшэдэй ажал 2011 онһоо 2019 он болотор түрүүлэгшэ ябаһан Түнхэнэй аймагай Оюна Цыбенова үргэлжэлүүлһэн байна.
2020 ондо "Байкал" бүлгэм 25 жэлэйнгээ ой тэмдэглээ.
Мүнөө «Байкал» бүлгэмые Түнхэн нютагһаа гарбалтай Ангелина Степанова ударидана. Эдэбхитэдынь гэхэдэ, дуулаха, хатарха, тамирай талаар бэлигтэй, урагшаа hанаатай 200-250 хүн болодог. Соёл хүгжөөлгын бүгэдэ буряадай ассоциаци болон Буряад Уласай Юрэнхылэгшын дэргэдэхи үндэһэ яһатанай ба шажанай хэрэгүүдээр хороон «Байкал» бүлгэмдэ сэгнэшэгүй туһа хүргэдэг. Ассамблейн бүридэлдэ ороһон 22 яhатанай бүлгэм хотын ба аймагай элдэб хэмжээ ябуулгануудта, тэдэнэй тоодо ёһо заншалнуудые харуулһан фестивальнуудта хабаададаг. Тэдэ бэе бэеэ hайндэрнүүдтээ уридаг, жэшээнь, ондоо яһатан буряад заншалта хубсаһа үмдэжэ харуулхадаа, ёһо заншалнуудтаймнай бүри дүтөөр танилсадаг ха.
МИРНЫЙ ХОТО ДУГАНТАЙ
Мирный хото дээрэ М.Аммосовой нэрэмжэтэ Яхадай гүрэнэй университедэй филиал, региональна техническэ ба эмнэлгын колледжнууд бии. Тэндэ олон буряад оюутад һурадаг. Урид тоо бодолгын, англи хэлэнэй г.м. багшанарые бэлдэдэг һаа, һүүлэй жэлнүүдтэ нефть ба газ малталга шудалха мэргэжэлтэдые бэлдэдэг болонхой.
Алмазаар баян холын хизаарта буддын шажанай дуган хотын заха тээхэнэ, Ирелях голдо дүтэ зохидхон газарта баригданхай. Үни сагта эхилһэншье һаа, һүүлшын гурбан жэл соо дуган баригдажа дүүрээ, харин рамнай үргэгдөөдүй. Ивалгын дасанда буддын шажанай һуралсал гараһан Жалсан ба Эрдэни ламанар бурхан багшын һургаал дэлгэрүүлжэ, эхэ зургаан зүйл хамаг амитанай түлөө буян үйлэдэдэг. Ганса буряадууд бэшэ, ондоо яһатаншье хэрэгээ бүтээхэ, хуралда хабаадаха аргатай болоһон. Буддын шажанай «Намсал» бүлгэмэй ударидагша, эдэбхитэй Любовь Шутукова ажалаа жэншэдгүй ябуулдаг. Айл бүхэн һара бүри 500 түхэриг дуганай хэрэгсэлнүүдтэ суглуулдаг, досоо газаахи ажалдань хамһалсадаг.
«Бидэ аймагуудаар хубааржа, дуганай барилгашадта эдеэ шанаха, шэрдэхэ, сагаадаха г.м. элдэб ажал хэжэ, ээлжэлэн туһалдагбди.
Хотоhоо 4 модоной зайда обоо бии. Сагаалган соогуур тэндэ саhа арилгажа, харгы гаргадаг, зун обоогой нааданда эрын гурбан наадан, армрестлинг г.м. эмхидхэгдэдэг. Шагай наадан эмхидхэгдэжэ, буряад дуунууд, үреэлнүүд зэдэлдэг. «Сагаалган», «Сурхарбаан», «буддын шажан» гэжэ үгэнүүд олондо мэдээжэ болоһоор үнинэй. Эдэнэр ганса буряадуудай бэшэ, эндэ ажаhуудаг олон яhатанай дуратай hайндэр болонхой. 2012 онһоо бүхэдэлхэйн «Глобальный ёхор» флешмобто түб талмай дээрэ буряад арадайнгаа заншалта ёохороо хатаржа, сэдьхэлээ ханагшабди. Хотын ажаһуугшад Сагаалганда бүлгэмэй болон Буряад ороной мэдээжэ артистнарай хабаадалгатай гоё һайхан концертнаада баһал дуратайгаар хүлеэдэг юм. Һүүлэй үедэ hээр шаалга дэлгэрээ, Сагаалганай хэмжээндэ 5 дахин мүрысөөн үнгэргэгдөө. Мүнөө жэл 2-дохи жэлээ «Эрдэм» диктантда хабаадаабди, эрхимээр бэшэhэн хүн олон байдаг.
Буддын шажанай һайндэрнүүд, тамирай үндэһэн янзануудаар мүрысөөнүүд, ургажа ябаһан эдиршүүлтэй, залуушуултай хүдэлмэри – иимэ үргэн хэмжээнэй ажалтайбди. Буряад хэлэнэй асуудал тухай бодомжолдогбди. Саашадаа дугандаа буряад хэлэ үзэлгэ эмхидхэхэ hаналтайбди. Эдэ жэлнүүд соо бүлгэмнай ниитэдэ нэрэ хүндэтэй болоһон гэжэ бата этигэлтэйгээр хэлэхэ байнаб.
Хотомнай буряад эдеэнэй 5 газар хүдэлдэг. Би «Регион-03» кафетэйб. Абжаадам «Этнокафе» бии, агынхидта – «Баян гол», түнхэнэйхидтэ - «Булаг», сэлэнгынхид ба захааминайхидта – «Селенга». Эдэ кафенүүдтэ эдеэниинь адлишуу – бууза, шүлэн, цуйван, буряад-монгол хоол г.м. Кафе бүхэн өөрын хоол баригшадтай, маанадта ерэжэ эдеэлхэ дуратай зон олон байдаг. Һайндэрнүүдтэ мүнгэн засаг зургаанһаа һомологдодог. Заншалта ба hажаалгажа оёһон хубсаһатайбди. «Холын нютаг» түлэблэлтэй Буряад ороной тележурналист Эрдэни Дагбаев заншалта хубсаһаар, буряад материалаар ба хүгжэмэй хэрэгсэлнүүдээр хангаха тухайгаа найдуулаа», - гэжэ Ангелина Владимировна хөөрэнэ.
«Байкал» бүлгэм шагай наадалгаар «Игры предков» Президентын грант шүүгээ. Нэгэ эдэбхитэй басаган һээр шаалгаар түлэблэл зохёохо дурадхал оруулаад байна. Саашадаа hээр шаалгаар ехэ фестиваль үнгэргэхэ түсэб бии. Ленскэ, Олёкминско, хүршэ Алдан хотын буряадуудай бүлгэмүүдтэй харилсаа холбоотой юм. Автоунаагаар нэгэ час соо хүрэхөөр Чернышевский тосхон бии. Тэндэ Түнхэнhөө гарбалтай зон ажаhуудаг, олонхинь Г.Н.Трошевой нэрэмжэтэ кадетскэ hургуули-интернадта хүдэлдэг. Тэдэнэй «Саянское эхо» бүлгэм Мирный хотын буряадуудтай Сагаалган угтадаг, харин бүридхэлдэ амяараа оронхой. Чернышевскынхид дуулаха, хатарха, зугаалха ехэ дуратай, хүхюутэй, эдэбхитэй зон юм.
2021 ондо соёлой байшанай хүдэлмэрилэгшэ Валентина Цыбикова хатарай «Булаг» ансамбль байгуулаа. Тэндэ залуушуул, наһатайшье зон ябадаг.
ХОТО БАЙГУУЛАГШАД, ВЕТЕРАНУУД - ХҮНДЭТЭЙ
Мирный хотын, «АЛРОСА» акционернэ эмхиин болон социальна һалбариин хүгжэлтэдэ хубитаяа оруулһан хүндэтэй буряадууд олон. Жэшээнь, 1957 ондо Мирный хото барилсахаяа Томскын авто-унаагай ба харгын институт дүүргэһэн Мария Харанутова ерэжэ, олон жэлнүүдтэ горком партиин таһагые даагшаар хүдэлөө, Прокопий Харанутов Мирнын Эрдэм һуралсалай хорооной түрүүшын хүтэлбэрилэгшэдэй нэгэн юм. Хэлхеэ холбооной эмхидэ олон жэл амжалтатай хүдэлһэн Евдокия Шебахаева «Мирный хотын хүндэтэ эрхэтэн» нэрэ зэргэтэй болоһон. Ц-Д.Цыренов горком партиин таһагые даагша, С.Цыренов «Ирелях-нефть» хаамал акционернэ эмхиин генеральна директор, Э.Бадмаев талаан бэлигтэй хирург ябаhан, Саха Яхад Республикын эрхим эмшэн Т.Хохоноева, Россиин Федерациин физическэ культурын ба тамирай эрхим Н.Мангутов, Россиин Федерациин Эрдэм һуралсалай хүндэтэ хүдэлмэрилэгшэ Т.Маншина гээд бусад олон. «За заслуги перед городом Мирным» энгэрэй тэмдэгээр Р.Самбуева, И.Хлебодарова шагнагдаhан юм.
ЗАЛУУШУУЛ ЭДЭБХИТЭЙ
Ангелина Степановнагай хѳѳрэһѳѳр, бүлгэмэй ажабайдалда залуушуул эдэбхитэйгээр хабаададаг юм. Эдэ жэлнүүдтэ Сэсэг Баторова шэнги талаан бэлигтэй нэгэ бэшэ үе урган гараа. Шухаг, гоё һайхан хоолойтой басаганай дуугаа хангюурдахада, аглаг үргэн тала дуулажа байһан мэтээр үзэгдэдэг. Агын элдин талада үндыһэн Янжима Гомбоевагай арадай дуун сэдьхэлэй хүбшэргэйнүүдые дайран, омогорхол, гуниг, ямар бэ даа таахаар бэшэ бодолшье түрүүлдэг юм. Соёлма Щеглаевагай дуугүйгөөр нэгэшье концерт-наада харуулхын оногүй. Игорь Имихеловэй Эхэ орондоо дурлал тухай дуунууд өөрын олон шагнагшадтай. Ургы Жербаева Алдан хотодо республикын хэмжээнэй дуунай конкурсдо Мирный аймагай нэрэ хамгаалһан юм.
2000-аад онуудта нюдэндэ торомо гоё һайхан үндэһэн хубсаһатай Раджана Гомбоева болон Саяна Степанова басагад хатараараа олон харагшадта хадуугдаһан. Саяна Степанова 1998 ондо «Мисс миряночка» болоһон байна. Һүүлэй жэлнүүдтэ «Дангина», «Эдир баатар» конкурснуудта үргэн мэдэсэтэй, аха үетэнөө халан абаhан залуушуул хабаададаг. Конкурсдо залуу хүбүүд, басагад түрэл хэлэнэйнгээ, ёһо заншалнуудайнгаа, арадай дуунуудай ба үреэлнүүдэй мэдэсэ харуулдаг юм. Бүлгэмэй эдэбхитэй залуушуулые тоолобол, бүлгэмэй түрүүлэгшын орлогшо Илья Кукшинов, соёлой талаар орлогшо Надежда Иванова ба Ирина Бурлова, Мирный хотын Арадуудай ассамблейтэй суг хүдэлдэг мэргэжэлтэн Екатерина Хангуева, хүүгэдэй ассамблейн түрүүлэгшын орлогшо, волонтёр, бүлгэмэй hайндэрнүүдые хүтэлэн ябуулагша Екатерина Елбакова, «Булаг» ансамблиин хүтэлбэрилэгшэ Валентина Цыбикова, бүлгэмэй дуушан Алексей Шодонов, хэмжээ ябуулгануудые хүтэлэн ябуулагша Владимир Нимаев, тамирай талаар түрүүлэгшын орлогшо, hээр шаалга хүгжөөгшэдэй нэгэн Виктор Будаев. Гадна волейболоор хүбүүд ба басагадай, барилдаашадай, пневматическа буугаар буудагшадай, гиир үргэгшэдэй ба шатаршадай можонууд бүридхэгдэнхэй, ямаршье мүрысөөндэ ходо бүлгэмөө хамгаалжа ябадаг юм.
«Байкал» бүлгэмэй түрүүлэгшэ Ангелина Степанова - нютагаархидаа нэгэдүүлжэ, эрхимээр ударидажа шадаhан хүн. Тэдэ аяар холо нютагта бэе бэедээ туһаламжа үзүүлжэ, үндэһэн соёлоо, ёһо заншалаа хүгжөөжэ, үргэжэ, омог дорюун ябанал даа.
Нордоп БАБУЕВА
