Багшын ажалай ветеран, 77 наһатай Цыремжит Жамсарановна Батоевагай "Аглаг дайда шэмэглэһэн адуу малнай" гэһэн буряад угсаата зоной үсхэбэрилжэ ябаһан табан хушуун мал тухай ном хэблэлдэ гараба.
Монгол туургата арадууд, тэрэ тоодо буряад изагууртан, үни холын баян түүхэтэй, һайн һайхан ёһо заншалнуудтай. Теэд тэрэ түүхын гүнһөө энэ болотор ерэһэн ёһо гуримуудаймнай, заншалта ажаһуудалаймнай мартагдан алдажа байһаниинь харамтай. Буряадай заншалта ажаһуудалай орхигдоходо, түрэл хэлэнэймнай хүндэеэ бууража эхилһэниинь нюуса бэшэ.
Буряадай заншалта ажаһуудал гэхэдээ, имагтал табан хушуун мал үсхэбэрилгэ тухай хэлэнэб. Хэдэн зуун жэлдэ элинсэг хулисагнай табан хушуун мал үсхэбэрилжэ, гэдэһэ садхалан, арһа шүрбэһыень, нооһо хилгааһыень, яһыень шадамар бэрхээр хэрэглэн, амар амгалан ябаһан гээшэл. Мал ажахы эрхилжэ ябаһан хүн малдань хабаатай юумэнүүдые, үйлэ хэрэгүүдые буряадаараал нэрлэжэ, хэлэжэ ябаа ха юм. Теэд мүнөө үеынхидэй оостойхон хубинь мал ажалда хабаатай жэнхэни буряад үгэнүүдые, ойлгосонуудые мэдэхэ гэхэдэ, алдуу болохогүй.
Тиимэһээ тон саг соогоо, мал ажалай нюусануудай орхигдон орхигдошоодүйдэ, табан хушуун мал тухай барюубшатайхан номой «нара хараһаниинь» сэнтэй.
Авторынь – багшын ажалай ветеран Цыремжит Батоева. Цыремжит Жамсарановна олон жэлэй туршада үрэ ехэтэйгээр багшалһан гэжэ мэдээжэ. Хэдэн үеын үхи хүүгэдтэ түрэлхи хэлэеэ, үндэһэн ёһо заншалнуудаа заахадаа, хэшээлнүүдтээ хэрэглэхэ материалнуудаа саг үргэлжэ согсолжо, темэ бүхэнөө улам гүнзэгыгөөр удхалан ябаһан байна. Тэрэнь эхи үндэһэниинь боложо, ехэ гүнзэгы удхатай, баян үгэтэй, уран найруулгатай шэлдэг ном болоо.
Табан хушуун мал хайшан гэжэ ажаллахаб гэжэ дүршэлтэеэ автор хубаалдана.
Табан хушуун мал наһа наһаарнь юрэл тоолоод, мяха һүөөрнь ямар хоол буйлуулагдадаг бэ, арһа шүрбэһөөрнь юун хэгдэдэг бэ гэжэ автор бэшээд дүүрэшэнэ бэшэ. Харин аргал, шэбхэ хүрэтэрнь малһаа ямар аша туһа абтадаг бэ, мал бэлшээхэ ямар үдэр байдаг бэ, хэдынэй сагта юугээр малаа хооллуулхаб, «морин ахиха, будхаха» гэхэдээ юун гэнэб гэхэшэлэн тон гүнзэгыгөөр тайлбарилна.
Жэнхэни буряад баян үгэтэй хөөрөөнүүд ном соо ороо. Арадай аман зохёол, мүн буряад уран зохёол элбэгээр хэрэглэгдэнэ. Тон тааруугаар табигдаһан оньһон үгэнүүд, сэсэ мэргэн домогууд авторай тайлбаринуудые улам абтасатай болгоо гэхээр. Энэ ном уншагша буряад хэлэеэ лаб баяжуулха, түрэл арадайнгаа түүхээр, ажаһуудалаар мэдэсэеэ үргэдхэхэ бшуу.
Мүнөө сагта иимэ ульгам буряад хэлэн дээрэ арадай ёһо заншалнуудые тайлбарилһан ном хомор лэ байха. Эгээл тиимэһээ энэ ном тон сэнтэй, «буряадби» гэжэ өөрыгөө сэдьхэһэн хүн бүхэндэ хэрэгтэй.
Хатуу гадартай, 290-ээд нюуртай энэ ном Улаан-Үдэдэ Уласай хэблэлэй байшанда үсөөхэн, 200 хэһэгээр барлагдаа.
Дарима Базарова.
