Уран зохёолой абдарта
85 жэлэй туршада Уран зохёолшодой холбоон буряад арадай гэгээрэлэй, уран урлалай ба эрдэмэй шухала хубинь болоhон. Алдарта уран зохёолшодой, шүлэгшэдэй ашаар олон нютаг хэлэнүүд дээрэ онсолhон мүнөөнэй литературна буряад хэлэн байгуулагдаhан гэжэ эли.
Yнгэрhэн сагай хугасаа соо 80 гаран роман, 200-гаад туужа, 400-гаад поэмэ болон олон зуугаад рассказууд, шүлэгүүдэй болон дуунуудай согсолборинууд хэблэгдэhэн. Эдэ бүгэдэ хамта мүнөөнэй буряад уран зохёолой алтан жасын баялиг болодог.
Уйгур бэшэгнай
Сибириин бүхы арадууд сооhоо ори ганса буряадууд - өөрын үндэhэн үзэг бэшэгтэй ба урдын уран зохёолой баялигтай арад. Буряадай уран зохёолой хүгжэлтын зам хэдэн хэhэгтэ хубаардаг. Yндэhэ узуурынь олон зуугаад жэлэй гүндэ оршодог түүхэтэй. Урдын уйгур үзэг бэшэг дээрэ онсолжо бүридхэгдэhэн хуушан монгол бэшэгээр түбэдhөө ба монголhоо буддын шажанай номуудай оршуулганууд, угай бэшэгүүд, бөөгэй дуудалганууд, үльгэр домогууд найруулагдаhан. Тэдээн соо эгээл томонь 200 гаран ботитой «Данжуур» гэжэ тоологдодог.
Буряадай түрүүшын хэблэлэй газарнууд дасангуудта байhан гэжэ эли.
Хубисхалай урда тээ
Буряад хэлэн дээрэ эгээл түрүүшын «Yхэл» гэhэн зүжэглэмэл туужа Эрхүүгэй семинариин hурагша Д.Абашеев 1908 ондо найруулhан. Саашадаа И.Барлуков, Г.Базарон, С.Балдаев зохёолшодой туужанууд «нара» хараhан байна. 1917 оной хубисхалай урда тээ буряад хэлэн дээрэ гараар бэшэhэн хамта 6 туужа бэшэгдэhэн байгаа. Зариманиинь ехэ нюусаар зоной дунда тараагдажа уншагдадаг hэн ха. 1863 ондо Эрхүү хотодо семинариин багша Николай Болдоновой «Юртэмсэ түби тухай» гэжэ номынь хэблэгдэhэн.
Совет үеын алтан саг
Октябриин хубисхалай hүү-лээр, совет үедэ, буряад уран зохёол үндэhэн заншалhаа таhаржа, түрүүшээр лата, удаань ород үзэгүүдээр хориин нютаг хэлэн дээрэ найруулагдажа эхилhэн гэжэ эли. Тиихэдээ уран зохёолшод Европын маяг түхэлтэйгөөр бэшэхые оролдодог болоhон байна.
1922 ондо Солбонэ Туяагай (П.Дамбинов) «һалбарhан тала» гэжэ мүнөөнэй буряад хэлэн дээрэ бэшэгдэhэн шүлэгүүдэй эгээл түрүүшын согсолбори хэблэлдэ гараhан ушартай. Саашадаа Ц.Дон (Ц.Дондубон) «Хиртэhэн hара» (1932), «Брынзын санха» (1935) гэhэн туужануудые хэблүүлhэн.
1930-аад онуудай эсэсhээ буряад зохёолшод үхибүүдтэ зорюулhан найруулгануудаар баярлуулжа эхилhэн юм. Нэн түрүүн, Б.Абидуевай «Тэхэ Бабанын түүхэ», «Эреэн гү-рөөhэ эмээллэгшэ», «Шаалай ба Шаанай хоёр» г.м. зохёолнууд хэблэгдээ. Тэрэнэй удаа А.Шадаевай үльгэрнүүд гаража эхилhэн.
1949 ондо Улаан-Yдэдэ Ж.Тумуновай «Нойрhоо hэриhэн тала» гэжэ түрүүшын буряад роман толилогдоhон гэжэ мэдээжэ. Саашадаа Х.Намсараевай «Yүрэй сайхада» (1950), Ч.Цыдендамбаевай «Банзарай хүбүүн Доржо» (1952), «Түрэл талаhаа холо» (1956) гэhэн романууд хэблэгдэhэн байна. 1954 ондо Ж.Тумунов «Алтан бороо» гэжэ 2-дохи романаа найруулжа хэблүүлhэн.
Совет засагай үедэ буряад уран зохёол эгээл ехээр hалбаран хүгжэhэн түүхэтэй.
Х.Намсараев, Ж.Балданжабон, Н.Дамдинов, Ш.Ним-буев, Ц.Галанов, Ц.Номтоев, Д-Р.Батожабай, Ц.Шагжин, Б.Мунгонов, Ц-Д.Дондогой, Ц-Ж.Жимбиев, Ц-Б.Бадмаев, Д.Улзытуев, В.Петонов, А.Бальбуров, Ц.Жамбалов, А.Жамбалов г.м. мүнөө үеын буряад уран зохёолой hуури табиhан үшөө олон уран зохёолшодой ба шүлэгшэдэй нэрэнүүд мүнхэлэгдэhэн. Тэрэ алтан сагта буряад уран зохёол СССР гүрэнэй уран урлалай талмайда, бусад олон арадуудай дунда, үндэр хэмжээнэй зэргэдэ түлөөлэгдэhэн гэжэ тоосоогүй.
Хэсүү сагай байдалда
1985 онhоо эхилжэ, буряад уран зохёолой хүгжэлтэ тогтожо, аалихан доройтожо эхилhэн. Тэрэ үедэ, совет үеын заншалаар, үе-үе уран hайхан шэнэ зохёолнууд хэблэгдээшье hаа, ехэ уншагдадаггүй, хэрэггүй хэрэгсэлнүүдэй тоодо этэрүүлэгдэдэг байhан гэжэ мэдэнэбди.
Дам саашаа, 2000-аад онуудта Уран зохёолшодой холбооной байшан ондоо эмхи зургаануудта үгтэжэ, уран найруулагшад газаа үйлсэдэ хаюулhан ушартай. Мүн лэ тэрэ үедэ Буряад Республикын захиргаанай зүгhөө мүнгэ hомололго тогтоогдожо, Уран зохёолшодой холбоон hандарhан.
2007-2019 онуудта Уран зохёолшодой холбооной түрүүлэгшээр хүдэлhэн Матвей Чойбонов тус холбооной 80 жэлэй ойн баярай үедэ иигэжэ тэмдэглэhэн байна:
- Уран зохёолшодой холбоон мүнгэ салингүй ушарhаа ехэ зоболонто байдалда ороhон. Тиибэшье найруулагшаднай хамаг бэрхэшээлнүүдые гаталан, хүдэлмэринүүдээ үргэлжэлүүлжэ, спонсорнуудай туhаламжаар номуудые хэблэhээр. Мүнөө үе сагта улад түмэндэ хэрэгтэй, туhатайшье номууд толилогдоно гэжэ тэмдэглэхэнь шухала. Хододоо эреэшэлhэн гарнуудаа тодоод ябадагшье hаа, холбоомнай үшөө амияа алдаагүй.
Мүнөө Уран зохёолшодой холбоондо 30-hаа 70 гара хүрэтэр наhанай 100-гаад гэшүүд тоологдоно. Тэрэнэй хажуугаар 10 гаран гэшүүдтэй «Байгал шадархи Уран зохёолшодой холбоон» ба «Буряадай литературын холбоон» гэhэн эмхинүүд байгуулагдаhан. Иигэжэ уран зохёолшод гурбан газар хубаарhан ушартай.
Шэнэ түрүүлэгшэ
2019 оной декабрь hарада Матвей Чойбонов тушаалhаа болижо, Буряадай Уран зохёолшодой холбооной шэнэ түрүүлэгшээр уран зохёолшо, Россиин Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн Сергей Доржиев hунгагдаhан байна.
Тэрэ 1956 ондо түрэhэн, Д.Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай ехэ hургуулиин түүхын-хэлэ бэшэгэй таhаг түгэсхэhэн юм. 1982-1984 онуудта «Буряад үнэн» хэблэлдэ сурбалжалагшаар, 1984-1988 онуудта - Эрхүүгэй можын Ойхоной дотоодын хэрэгүүдэй таhагта оперуполномоченноор, 1989-1990 онуудта Улаан-Yдэдэ мүрдэгшөөр хүдэлhэн. Удаань өөрын дураар ажалhаа болижо, олзын хэрэг эрхилhэн намтартай.
Сергей Доржиев хэдэн номой, киносценаринуудай автор, шэнэ хэблэгдэhэн найруулгануудта шүүмжэлэлнүүдые бэшэдэг.
Ойн баярай хэмжээндэ
2019 оной апрель hарада тэмдэглэгдэhэн Буряадай Уран зохёолшодой холбооной 85 жэлэй ойн баярта мүнөөнэй элитэ найруулагшад: М.Чойбонов, А.Ангархаев, Д.Доржиева, Г.Базаржапова, Т.Самбялова түрүүтэй залуу уран зохёолшод, сурбалжалагшад, оюутад болон hурагшад хабаадаhан байна.
Ойн баярай хэмжээндэ «Горю поэзии огнём» гэжэ Екатеринбург хотодо үнгэргэгдэhэн Уласхоорондын 6-дахи литературна урилдаанда хабаадагшадые шагналгын ёhолол үнгэргэгдөө. Тус мүрысөөндэ 18 гүрэнhөө 1200 эдир найруулагшад сугларжа, хоорондоо уран бэлигээрээ хүсэеэ үзэлсэһэн байна. Тэндэ Буряад оронhоо И.Березовская, В.Кустова, И.Семушев ба К.Суданова гэгшэд хабаадаа.
2019 оной декабриин 20-до Буряад Республикын үндэhэн номой сан соо Буряадай Уран зохёолшодой холбоон ба Буряадай Литературна холбоон хоёрой нэгэдэлгын зүблөөн үнгэргэгдөө. Уран зохёолшодой холбоониие шэнэ түрүүлэгшэ Сергей Доржиев, харин Литературна холбоониие түрүүлэгшэнь Баяр Жигмитов түлөөлжэ, аша үрэтэй хэлсээн баталагдаа юм.
2019 оной ноябриин 5-да Россиин Президентын дэргэдэхи Зүблэлдэ ород хэлэнэй хүгжэлтын асуудалнууд харагдаhан байна. Тэрэ тоодо гүрэн доторхи томо сэтгүүлнүүдые дэмжэхэ тухай хөөрэлдөөн болоо. Тиимэhээ Буряадай уран зохёолшодой «Байгал» сэтгүүл гүрэнэй талаhаа дэмжэлтэтэй боложо, дахяад хэблэгдэжэ эхилхэ гэhэн найдал түрэбэ.
Мүнөө сагай буряад уран зохёол онсодоо баримтата удха шанартай болоhон. Ирагуу найруулгын шэнэ романууд, туужанууд, рассказууд г.м. тон үсөөнөөр хэблэгдэдэг гэжэ эли. Иимэ байдал ганса Буряадай бэшэ, харин бүхы дэлхэйн арадуудай уран зохёолой байдалда тогтонхой. Тиибэшье hүүлэй үедэ буряад хэлэндэ ехэ анхарал хандуулагдадаг болоhоной ашаар уран зохёолнай эршэмтэйгээр хүгжэхэ гэhэн найдалтайбди.
