- Даши Цыденович, 75 жэлыетнай угтуулан, ажалтайтнай дүтэхэнөөр уншагшадаа танилсуулха хүсэлтэйбди. Уг гарбал, бага наһан тухайгаа хөөрэжэ үгыт.
- Гутаар хальбан угайб. Бүхы уг гарбални Агын аймагай Хойто-Ага нютагта байһан. Эжы-мни Цыбегмит гэжэ нэрэтэй, Боролдойн Ринчинэй гурбадахи үринь, дээрэнь хоёр байгаа, дороо хоёр дүү хүбүүдые, нэгэ басага дахуулһан.
«Ори ганса шамайе 47-тойдоо түрөөб, холуур бү ябаарай, нютагаа ерээд, эндээл хүдэлөөрэй», - гэжэ эжым захидаг hэн. Ходол хоюулаа байһамди. Намайе түрэхэдөө, наһатай болооб, тухандань хүрэхэгүйб гэжэ һанаһан юм гү даа, дүү хүбүүн Дугартаа «энэ хүбүү нэрэдээ оруула» гэһэн аабза. Эжымни наһаараа һаалида хүдэлһэн, Бульдируутайн фермэдэ би ухаа ороһон хүм. Хойто-Агадаа хахадахиие дүүргээд, эжынгээ пенсиин наһатай болоходонь, түрэлэйдөө Угдаанда, Халгада, станци Агада байһамди. Дүрбэдэхи класс Хойто-Агадаа дүүргээд, 5-8-дахи классуудта Агын 2-дохи һургуулида һураһанби. Тиигээд Эрхүүгэй хүдөө ажахын техникумэй зооветотделенидэ орооб. 18-тай ябахадам, эжымни мордоо...
Яабашье техникумээ дүүргээб даа. Нютагаа бусажа, зоотехнигээр нэгэ хэды хүдэлөөб, удаань Буряадай хүдөө ажахын институдай ветеринарна факультедтэ ороһон хүм. Институдай багша, профессор Кирилл Васильев Ахын аймаг ахамад ветеринараар ошыш даа гэжэ дурадхаа, һарлагуудые һая үсхэбэрилжэ эхилээд байгаа. Хонон боһоо, теэд үгы гээб даа. Эжынгээ хэлэһые һанажа, нютагаа бусааб.
Хойто-Агадаа хүдэлхэ гэжэ саарһа гуурһаяа бэлдэжэ байтарни, гэнтэ Агын тойрогой гүйсэдхэхы хорооной түрүүлэгшэ Бадма Цыренович Цыренов дуудаад, «институт hайн дүүргээш, тойрогой хүдөө ажахын хүтэлбэриин малай ахамад аргашанаар хүдэлхыеш дурадханаб» гэхэдэнь, хүдэлөөлби даа.
Хойто-Ага нютагай Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай ветеран Бадмажаб Жалсабоной 1966 ондо бэшэһэн тэмдэглэлһээ:
«...У нашей растущей молодёжи, по-моему, замечательный, способный, не просто способный,
но и талантливый товарищ, это Дугаров Даша...». Энэ бэшэг Хойто-Агын музейдэ байна.
- Ажалайнгаа намтар хүдөө ажахыда эхилһэн байнат. Хэд түрүүлэгшэнэртэй хүдэлөөбта?
- «Агинское» гэһэн хүдөө ажахын хамтаралай зүблэлэй түрүүлэгшэ, һүүлдэнь райисполкомой түрүүлэгшэ ябахадаа, Агынгаа аймагай 11 түрүүлэгшэнэртэй хүдөө ажахынгаа бүхы шухала шиидхэбэринүүдые суг хамта эмхидхэжэ ябаабди. Намһаа олохон аха, дүй дүршэл ехэтэй зон ябаа: Жигжитжаб Сунгрупов (Хилын совхоз), Василий Сергеев (Согто-Хангил), Батомунко Цырендашиев (Гүнэй), Бато Болотов (Һүдэнтэ), Барас Дамдинцыренов (Шулуутай) болон минии сасуутан болохо Валерий Цыцыков (Урда-Ага), Цыденеши Цыренов (Шулуутай), Батоцырен Абидуев (Һүдэнтэ) г.м.
Тэрэ үедэ түрүүлэгшэнэрэй үүргэ, авторитет ехэ байгаа. Шиидхэбэри абахадамнай, хүн зүб ойлгодог һэн – хуу мэдээжэ зон байгаа ха юм. Хүдөө ажахыда ехэхэн лэ юумэн хэгдээ. Нэгэ жэлдэ 50 мянга гаран тонно таряа абаа һэмди, иимэ баримта аймагай түүхэдэ байгаагүй. Гэр байра барилгаар Шэтын можо соо нэгэтэ түрүүшын һуурида гараа һэмди. Механизаци, малай хоол үйлэдбэрилгэ гээд лэ хуу түрүүлэгшэнэрэй дэмжэлтээр бүтэһэн ажал байха. Минии гансаараа харайгаад бүтээжэрхиһэн юумэн үгыл даа. Хүтэлбэрилэгшэ ябаһан хүнэй хэдышье дэбхэрээ һаа, дэмжэлтэгүйгөөр юумэниинь бүтэхэгүй.
- Аймагай толгойлогшоор хүдэлжэ байхадатнай, барилгын ажалнууд хэр ябуулагдааб?
- 1990-ээд онуудай хатуу үедэ түрүүлэгшэнэртэеэ зүбшэжэ, мяханай комбинат баряа һэмди. Мүнгэ алтан үгы, хүшэр лэ байгаа һэн. Тэрэ үедэ гол шухалань һургуулинуудай, хүүгэдэй сэсэрлигүүдэй ажал тогтоохогүй, социальна объектнүүдээ бүтэн бүрин үлөөхэ һанаа сэдьхэлтэй хүдэлжэ байгаабди. Теэд мяханай комбинат бодхоогоолди даа. Һайн лэ хүдэлжэ байһан аад, мүнөө ажалыень ондоо янзаар һэргээхээр болоод байна, залуушуулнай бодожо байгаа зон ааб даа.
Тэрэл хатуу жэлнүүдтэ хирпиисын завод баряабди. Хойнохи «Онон» гостиница, мяханай комбинат, бэшэшье хэды объектнүүдые өөһэдынгөөл хирпиисээр бариһамди. Мүнөө модо шулуунай хоморто тэрэ хирпиисын завод ябуулаа һаа, зон ямараар амарха һэн бэ. Бүхы хэрэгсэлнүүдынь булта байна гээшэб даа.
Ага тосхоной хойнохи «хитад гэр», урда бэеын бани котельнитэйнь баригдаа, Партизанская гудамжаар үхэрэй тииргэн болошоод байһан хоёр дабхартай 15-квартирна гэр һэльбэн заһабарилагдаа. Тэрэ үйлсын гэрнүүд дулаагаар хангагдаа, мүнөөшье болотор амар байдаг аабза. СПТУ-гай тэндэхи котельнидэ капитальна заһабарилга хэгдэжэ, тэрэ багай олон квартиратай болон бусадшье гэрнүүд дулаагаар хангагдаһан юм.
«Теплосеть» гэжэ олон ажалшадтай томо эмхи бэлэй, теэд котельнинүүд зогсошохо, эбдэрхэ, шулуун нүүрһэн үгы... Бодоо бодоо, түрүүн урда бэеын котельни олзын хэрэг эрхилэгшэ Б.Дамдиновта даалгаабди. Тиигэһээр бэшэшье котельнинүүдээ ИП-нүүдтэ үгэхэдөө амараа бэлэйбди. Аймагай бюджедһээ һара бүри 8-12 мянган түхэригэй дотаци үгэхэдэмнай, өөһэдөө зайн гал юумэ татаад, ажал ябуулаа.
- Эрид шиидхэбэринүүдые абахаар саг болодог һэн гү?
- Шэнэ Орловскдо 6 мянга тухай хүн ажаһуугаа. Томо котёлнуудынь хүдэлхөө болишоһон, хуу хүрэхэеэ байгаа. Тэрэ шахардуу байдалһаань гаргахын тула зол мэдэг гээд лэ, тойрогой засаг зургаантай зүбшэлсэншьегүй, активаа суглуулжа, эрид хэмжээнүүдые абаа һэмди: хүнэй байдаг гэрнүүдые хангалга аймагайнгаа бюджедтэ оруулаабди. Тиихэдэ яажа гарасалдаа һэнбибди гэжэ наһатайшуулынь мүнөө һанана ёһотой.
Энэ хадаа зүрхэтэй шиидхэбэри байгаа. Хүтэлбэрилэгшэ хүнэй зүрхэтэй, эрид шиидхэбэри абажа бирахагүй һаань, орёо даа. Тиимэл даа, тиигэхэл байгаабди гэжэ һуугаа һаа, хэрэг бүтээхэнь бэрхэтэй. Шиидхэбэри абажал, таһа сабшаха хэрэгтэй. Юумэнэй бүтээгүй һаань, би өөрөөл харюусахаб гэдэг һэнби. Иимэл өөрын эрид шиидхэбэреэр Амидхаашые аминдаа һуурин болгооб. Зүб шиидхэбэри абтаһан гэжэ мүнөө һананаб, 700 гаран һунгагшадтай нютаг шуу.
- Хамта 12 жэлэй туршада тойрогой Дүүмын түрүүлэгшэ ябаһан байнат...
- Тойрогой Дүүмын 1-дэхи зарлалай депутадууд ехэ ажал хэһэн: хуули байгуулгын эхи үндэһэн табигдаһан, устав абтаһан. Тиигээд саашадаа нютагаа өөһэдөө хүтэлэлгын хуулинууд ба шадабари бии болоһон. Тиихэдэ үсөөхэн орон нютагуудта өөһэдыгөө хүтэлэлгэ бии боложо байгаа. Мүнөө болоходо, дүрбэн зарлалай депутадуудтаа баяртай байдагби. Депутадуудай бүридэл хараһаар байтар хубилаа: дүй дүршэлтэй, харюусалга ехэтэй болоо, юумэ ойлгохо гэжэ оролдохо, асуудалайнгаа гүн руу шэнгэхэ, үзэхэ, оролдохо.
Агын Буряадай тойрогой Түлөөлэгшэдэй суглаанда. Д.Дугаров (баруун гарһаа), Ц.Цыренов.
- Баир Баясхалановичтай 11 жэлэй туршада мүрэ мүрөө нэнгэлсэн, эбтэй эетэйгээр хүдэлһэн байнат...
- Би 1996 оной ноябрь соо ерээб, Баир Баясхаланович - 1997 оной февраль соо. Тиихэдэ Баир Баясхаланович Гүрэнэй Дүүмын 2-дохи зарлалай депутат һаял болоод ябаа. Захиргаанай толгойлогшые һунгаха ёһотойбди, хэниие дэбжүүлхэб? Баир Баясхалановичаа дуудая, залуу, федеральна шатада нэгэ созыв хүдэлһэн, засагай газарта хүдэлхэ дүй дүршэлтэй гэлсэбэбди. Баир Баясхаланович бодод гээ ааб даа, тиигээд ерээл даа.
Хүндэ хүшэршье сагууд болодог һааб даа, зүгөөр бидэ компромисс ходол олодог һэмди. Жэшээнь, зарим хуулиин проектнүүдые буруушаажа, энээн дээрээ үшөө хүдэлэгты гээд бусаадаг һэмди. Толгойлогшомнай Гүрэнэй Дүүмэдэ хүдэлһэн, хуули байгуулгын ажалай ехэ дүй дүршэлтэй байгаа. Юуниинь сэнтэй байһан бэ гэхэдэ, засагай ондоо һалаагай - хуули байгуулгын зургаанай ажалда нэгэшье оролсодоггүй һэн. Иимэ хуули заабол абагты гэжэ 11 жэлэй туршада нэгэтэшье хашаагүй. Бишье гүйсэдхэхы засагай ажаябуулгада оролсодоггүй һэм, гансал бюджедэй бэелүүлгэ хинадаг һаабзабди даа. Тиигэжэ олоной нюдэн доро, журамтай ажаллаабди. Тон хүндүүлхэй асуудалнуудай гарахада, урда урдаһаа хаража һуугаад хэлсэдэг, шиидхэдэг бэлэйбди.
Дүүмын шиидхэбэринүүд олон ааб даа. Парламентнуудай хоорондын холбоо барисаан, харилсаан шанга байгаа. Монголой аймагуудай, Яхадай, Буряадай, Эрхүүгэй, Усть-Ордагай, Шэтын парламентнуудтай ябалсаатай һэмди. Олон жэлдэ Буряад Уласай, Усть-Ордагай болон Агын Буряадай автономито тойрогуудай парламентнуудай хамтаралай түрүүлэгшэ ябааб. Улаан-Үдэдэ, Эрхүүдэ, эндэмнайшье - Агын Буряатай автономито тойрогто хамтаралаймнай суглаанууд болодог һэн. Тэрэ үедэ хаа-хаанагүйһөө делегацинууд ерэдэг һэн гэжэ һанана ёһотойт. Усть-Ордагай хүбүүдтэ «буряад хэлэтэй боложо байнат, хүб-аад» гэжэ энеэлдэгшэ һэмди. Усть-Орда ошоходомнай, яажа хүхилдэдэг һэн гээшэб!
«Алтаргана-2002» нааданда. Д.Дугаров (баруун гарһаа), И.Кобзон, Б.Жамсуев, Од-Гэрэл, Р.Гениатулин.
Түлөөлэгшэдэй суглаанай архивай фото-зурагууд.
- Шэтын можотоёо нэгэдэлгэ эхилээ. Тэрэ үеын ажалһаа юун Танда эгээл бүхөөр хадуугдааб?
- Мүнөө байгша тойрогой Захиргаанай Уставай 4-дэхи раздел зохёохонь ехэ орёо байһан. Үгэ бүхэнииень шүүжэ хээбди. Тэрэ раздел хэмжээгээрээ ехэ-шье бэшэ, зүгөөр тойрогоймнай байгуулгада үндэһэ һуури табижа үгэһэн документ. Шэтын можын губернатор Равиль Гениатулин болон можын Дүүмын депутадууд энэ документыемнай дэмжэһэн. Тойрогой һүлдэ тэмдэгүүд: герб, туг, һүүлдэнь гимн абтаһан. Шэнэ хизаарай парламентда яажа тойрогой хэдэн депутадууд һууха байгаабибди гэжэ бододог һэм. Эсэстэнь 5-6 хүн хизаарай депутадууд болообди, мүнөө тойрогһоо 7 депутадуудбди. Энэмнай хуу бэеэ даанги субъект байһанаймнай дууряан.
Тиихэдэл гурбан аймагайнгаа зүблэлэй депутадуудые болон хэды хүниие хажуу тээһээ татажа, тойрогой Түлөөлэгшэдэй суглаа байгуулха дурадхал оруулааб. Тэрэ дурадхалыемнай хизаарай парламентын депутадууд зүбшөөжэ, нэгэн дуугаар гараа үргөө һэн. Һүүлдэнь тойрогоймнай Түлөөлэгшэдэй суглаан тухай Ородой Уласай Юрэнхылэгшын Захиргаанда «Энэ хадаа онсо шухаг ушар үйлэ болоно» гээд тэмдэглэһэн юм. Иимэ Түлөөлэгшэдэй суглаан маанадай урда тээ нэгэдэһэн субъектнүүдэй Коми, Таймырай, Эвенкын, Корякска болон Усть-Ордагай тойрогуудта үгы.
- «Алтаргана» болохоёо байна. Энэ наадан тухай Танай һанамжа?
- 2000 ондо тойрогойнгоо делегаци толгойлжо, Монгол ороной Дашбалбар һомон ошоо бэлэйбди. Ганса буряадуудай суглараад байхада, гоёл байгаа агша һэн Тиихэдэ «Алтаргана» наада уласхоорондын болгожо, Росси руу гаргаха хөөрэлдөөн болоо һэн. Тиигэжэ би тон түрүүн «Алтарганын» тугта гар хүрэһэн гээшэб. Һүүлдэнь тусхай делегаци Ага ерэжэ, баяр ёһололой оршондо «Алтарганын» туг дамжуулаа һэн даа.
Мүнөө буряадаймнай наадан арбан дүрбэдэхеэ болохонь гээшэ ааб даа. «Алтаргана» нааданай ашаар буряадууд сэдьхэлээрээ, хэзээшье, һэргээ гэжэ хэлэхээр.
- Богонихоноор гэр бүлэтэйтнай танилсая.
- Минии түшэг тулга боложо ябаһан наһанайнгаа нүхэр Жамбалова Сэсэг Доржиевна тухай хэды үгэ хэлэхэеэ һананаб. Гэр байдалайнгаа ажал, үри хүүгэдээ хүмүүжүүлгэ - бултыень ээм мүрэ дээрээ абаад ябаһан хүн. Тиигэжэ би таталюургүй ажаллаһан, олониитын ажалдашье ябаһан байнаб. Нүхэрни наһан соогоо багшалһан, һургуулида, багшанарай колледждо хими, биологи зааһан. «Почётный работник общего образования РФ», «Ветеран труда» нэрэ зэргэнүүдтэй болоһон. Дүрбэн хүүгэдтэйбди: 2 хүбүүд, 2 басагад. Олон аша зээнэртэйбди, хоёр зээнсэр басагад байха.
- Даши Цыденович, түгэсхэлдөө уншагшадтамнай юун гэжэ хэлэхэ, хүсэхэ байнабта?
- Орон нютагайнгаа арад зондо, намтай суг хүдэлһэн хүнүүдтэ баярые хүргэхэ байнаб. Иигээд саашадаашье түрэл нютагайнгаа түлөө бүхы бэлиг шадабарияа гаргажа, эршэмтэйгээр ажаллажа, булта һайн, эбтэй эетэй ябаял даа.
- Һайнта даа.
Дарима БАЗАРОВА.
