Шэрүүн уларилтай нютаг

Магадан ба Колыма гэхэдэ, хүнэй һанаанда ГУЛАГ-ай хаалтада ябаһан зон ородог. Эдэ нютаг можонуудта үнэн дээрээ олон лагерь байһан, хамалганда ороһон зон элдэб уурхайнуудта хүдэлһэн, хото ба харгынуудые бариһан. Мүнөө Магадан алта малтадаг газарнуудай түб болонхой. 2021 ондо Росси гүрэн дотор 333 тонно алта олзолһон байна, тэрэнэй 52 тоннонь – Магаданай можын уурхайнуудта ба шахтануудта. Магадан ажалай тосхон гээд Колымай хизаарай ашагта малтамал ашаглаха зорилготойгоор 1929 ондо байгуулагдаһан, 1939 онһоо хотын зэргэтэй болоһон. И.Сталинай наһа барахада, хамалганай аргаар бэшэ, харин хаалтада байһан зоной орондо экономическа – һайн салинаар ондоо нютаг можонуудһаа ажалшадые ба мэргэжэлтэдые татажа эхилһэн. 1954 оной апрелиин 26-да СССР-эй Верховно Зүблэл Магаданай можын байгуулагдаһан тухай баталһан байна. Мүнөө административна, экономическа, эрдэмэй ба соёлой түб болоһон.

   Колымагай хүйтэн дэбисхэр руу анханда хамалганда ороһон зон зоболон амсахаяа сүлэгдэдэг байһан һаа, мүнөө хүн өөрын дураар олзо оршын, һайн салинай түлөө ошодог болонхой. Сагай эрьесэ жэгтэй.

   Хото дээрэнь 100-гаад мянган хүн ажаһуудаг. Магадан дээгүүр «Колыма» гэжэ федеральна харгы гарадаг. Тэрэ Магаданай можые Яхад Уластай болон «ехэ газартай» холбодог юм. Тэндэ үбэлынь ута, хүйтэн. Зуниинь богони, һэрюун, мэнэ-мэнэ һалхилдаг.

   Бүлгэмэй ажаябуулга

   Эрхүүгэй можын Усть-Орда-гай Буряадай тойрогой Алайрай аймагтай хүршэ болохо Черемховой аймагһаа гарбалтай Георгий Баргуев Магаданай буряадуудай «Байкал» бүлгэмэй түрүүлэгшэ юм. Буряадуудай бүлгэмэй албан ёһоор байгуулагдаһаар мүнөө жэл 10 жэл гүйсэхэ.

   Георгий Валерьевич иигэжэ тэмдэглэнэ: «Би мүнөө 53-тайб. Минии хүүгэд ябахада, буряадууд зундаа нэгэ соорхойдо Сурхарбаанда суглардаг һэн гэжэ һананаб. Анханда олон һэн. Мүнөө Магадан руу ажал хэхэеэ яһала ерэнэ. Илангаяа гүрэнэй «Земский учитель», «Земский врач» гэһэн программануудаар Агын Буряадай тойрогһоо ерэһэн олон багшанар болон врачнууд хүдэлдэг. Магаданда, минии мэдэһээр, 300-гаад буряадууд Ватсап бүлгэмдэ оронхой. Харин саг зуура хүдэлхэеэ ерэдэг, ошодог зон байгаа ааб даа, зарим буряадуудтаяа харилсаха, мэдэлсэхэгүйшье зон бии. Магаданай можодо 600-гаад буряадууд ажаһуудаг».

   Магаданай можын Засагай газарай үндэһэтэнэй политикаар таһаг диаспорануудые дэмжэхэ ажал ябуулдаг. «Сагаалган» болон «Сурхарбаан» һайндэрнүүд хотын хэмжээ ябуулгануудай түсэбтэ оронхой. Засагай газарай дэмжэлтэ һайн. Буряадууд хотын болон можын хэмжээнэй «Территория дружбы» фестиваль, Арадай нэгэдэлэй, Россиин, Илалтын үдэрнүүд г.м. элдэб хэмжээ ябуулгануудта эдэбхитэйгээр хабаададаг. Узбегүүдэй, армянуудай, киргизүүдэй, немецүүдэй г.м.олон диаспоранууд бии. Эндэ Хойто зүгэй үсөөн тоото арадуудай – эвенкэнүүд, эвенүүд, корягууд г.м. яһатанай бүлгэмүүд хүгжэнги. Юуб гэхэдэ, үсөөржэ байһан яһатан гээд тэдээндэ гүрэнэй зүгһөө ехэ дэмжэлтэ үзүүлэгдэдэг. Бага яһатанай можын хэмжээнэй элдэб һайндэрнүүд, жэшээнь, эвенүүдэй «Бакалдыкяк» гэжэ түрүүшын загаһанай һайндэр, «Хэбденек» гэһэн Шэнэ жэл үнгэргэгдэдэг.

   Магаданай буряадуудай суглардаг гол һайндэрнүүд гэхэдэ, «Сагаалган», «Сурхарбаан» болоно. Сагаалганай һайндэр тайзантай ресторанда эмхидхэгдэдэг ха. Өөһэдөө хамтаржа хүлһэлөөд, өөрын хүсөөр концерт-наада бэлдэдэг. Улаан-Үдэдэ бүһэтэйшүүлэй арбаад, эхэнэрнүүдэй 5-6 дэгэл захижа оюулһан, амаршалгын хатар гүйсэдхэдэг басагадта өөһэдөө оёһон. Үндэһэн хубсаһатаяа ерээд, бэе бэеэ золгоод, ёохор хатараад, буряад дуунуудаа татажа, ехэ хүхюутэйгээр һайндэрөө үнгэргэдэг. Нёдондо Глобальна ёохорто хабаадаһан байна. Һээр шаалга ехэ анхарал татадаг.

   Дукча голой эрьедэ 60-70-аад хүнэй хабаадалгатай «Сурхарбаан» наада үнгэргэдэг юм. Нэгэ хэды хальмагууд буряадуудай һайндэрнүүдтэ хабаададаг заншалтай. Ондоо яһатанай бүлгэмүүдэй түрүүлэгшэнэр уригдадаг, тэдэниие сагаан эдеэгээр ба мяхан табагаар хүндэлдэг. Хони худалдажа абаад, бүхэлеэр, бууза шанажа, мяха шаража – эдеэ элбэгтэй һайндэр үнгэргэгдэдэг. Хоёр һурша номо худалдажа абаһан, һур харбалгаар, бүхэ барилдаагаар, гиир үргэлгөөр, гүйдэлөөр мүрысөөнүүдые эмхидхэдэг, ёохор хатардаг заншалтай.

   Магадан хотын мэр Юрий Гришан ерэжэ, һайндэрөөр амаршалаад, бэлэгүүдые барюулдаг юм.

   Магаданда түрүүшын буряадууд 1960-1970-аад онуудаар бии болоһон. Ажал хэхэеэ, дээдэ, али мэргэжэлтэ һургуули дүүргээд ошодог һэн. Зариман хоёр-гурбан жэл ажал хээд бусаха аад, олон жэлээр үлэдэг байгаа. «Колыма татадаг» гэһэн үгэ бии. «Эндэһээ ошоод, зон Магаданаа ехээр һанадаг. Минии абгай ажалтай, квартиратай болоод, гэртэхинииемнай уриһан. Пётр ба Валентина Шириповтэн хуряахайтамни – Магадан ерэгшэдэй түрүүшүүлэй нэгэн. Тэдэ хүдэлхэеэ ерэһэн залуушуулда ехэ дэмжэлтэ үзүүлдэг байһан. Алайрай аймагһаа гарбалтай Валерий Иванович ба Юлия Дансарановна гэртэхимни «Снежный» совхоздо тугалшан ябаа», - гэжэ Георгий Валерьевич саашань хөөрэнэ.

   Магаданда Эрхүүгэй можын Эльвира Васильевагай 15 жэлэй саана нээһэн буряад эдеэнэй «Ангара» кафе һайнаар хүдэлдэг. Бууза, бүхэлеэр, талхатай шүлэ г.м. хоол эдихэ дуратайшуул ябажал байдаг. Эрхүүгэй можын, Сахалинда ажаһуудаг залуу басаган Евгения «Четыре сезона» гэжэ хубсаһанай магазин нээгээ.

   Жэл бүри Улаан-Үдэһөө эмшэ Ёндон лама ерэжэ, уншалга үнгэргэдэг, зониие үзэдэг. Тэрэ шуһа ханадаг, массаж хэдэг.

   Бүлгэмэйхид гурбан жэл «Эрдэм» диктантда хабаадаад байна.

   Эдэбхитэй гэшүүд

   Бүлгэмэй түрүүлэгшэ Георгий Баргуев хэршье холо ябаа һаа, нэгэ арадбди, өөрын ёһо заншалтай, түрэл хэлэтэй зомди гэжэ мэдэржэ, сахижа ябахын тула нютагайхидаа эмхидхэжэ, бэшэ арадуудай дунда иимэ арад бии гэжэ соёлоо дээгүүр харуулжа ябахые оролдодог хүн. Тэрэ «МАГ-СИ ИНТЕРНЕШНЛ» эмхидэ гагнууршанаар хүдэлдэг. Орлогшонь, эдэбхитэй Лариса нүхэрынь – можын больницын медсестра.

   Агын тойрогһоо гарбалтай мэдээжэ дуушан Алдар Жамсоев буряадуудайнгаа бүлгэмэй зүгһөө ондоо яһатанай һайндэрнүүдтэ ород ба арадайнгаа ирагуу һайхан дуунуудые бэлэглэжэ, арадуудай хоорондо эб найрамдал бэхижүүлдэг артист юм. Алдар Тумундоржиевич Магаданһаа холо бэшэ, Гадля гэжэ һууринда заһабарилга хэгдэһэн, хүгжэмэй зэмсэгүүдээр хангагданхай соёлой байшанай захиралаар хүдэлдэг. Бальжима нүхэрыньшье хам оролсон хабаададаг, басагадыньшье баһал дуулаха, хатарха бэлигтэй. Энэ бүлэ бүлгэмэй эдэбхитэдэй нэгэн юм. Үнгэрэгшэ жэлэй эсэстэ Алдар Жамсоев «За помощь и содействие ветеранскому движению» медаляар, соёлой хүгжэлтэдэ горитой хубитаяа оруулһанай, социальна удха шанартай ниитэ ажал ябуулһанай түлөө Магаданай можын Соёлой болон аяншалгын яаманай зүгһөө Хүндэлэлэй грамотаар шагнагдаһан байна.

   Олоной түлөө Олег Очировтанайшье бүлэ оролдодог. Тэдэ – гүрэнэй албатад. Олег – Хурамхаанай, Ринчигма нүхэрынь – Ага нютагай. Магаданай можоор Сүүдэй приставүүдэй хүтэлбэрилэгшөөр анхан хүдэлһэн, мүнөө Үбэр Байгалай хизаарай ахамад пристав Баясхалан Дамдинжапов һайндэрнүүдые үнгэргэлгэдэ туһалдаг һэн.

   Нютагайхиднай элдэб һалбаринуудта хүдэлнэ. Жэшээнь, Булат Жапов Магаданай нарайлалгын гэрэй ахамад врач, Станислав Маюров – хотын аэропортын полициин линейнэ таһагай дарга, ашаанай полициин даргын орлогшо юм.

   Гурбан буряадуудые сэрэгтэ татаад байна. Бүлгэмэйхид сэрэгэй тусхай үйлэ хэрэгтэ мүнгэ суглуулаа, дулаан хубсаһа эльгээгээ бшуу.

   Бүлгэмэй түсэбүүд

   «Байкал» бүлгэм өөрын байшангүй. Байратай болоо һаа, буряад хэлэ заалга эмхидхэхэ һэмди. Олон жэл ондоо яһатанай дунда ябахада, түрэл хэлэн мартагдана. Магадан ерэхэдээ, ород хэлэ мэдэхэгүй ерээ һэм.

   Россиин Федерациин бүхы буряад бүлгэмүүдэй список бэлдэжэ, удаадахи «Алтарганада» албан ёһоной урилгануудые эльгээгыт гэжэ Агын Буряадай тойрогой Захиргаанда хандаха байнаб. Можынгоо хүтэлбэридэ бюджедэй асуудалаар гаража, бүлгэмһөө түлөөлэгшэдые эльгээхэ аргатай болохо һэмди. Үнгэрэгшэ жэлэй «Алтаргана» наадан болохо гэжэ һураг дуулаад үлөөбди», - гэжэ бүлгэмэй түрүүлэгшэ мэдүүлбэ. Магаданда иимэ бүлгэм бии гэжэ мэдүүлһэн һаань, заатагүй уриха бэлэй гэжэ маргалтагүй байна.

   «Байкал» бүлгэм арга шадалаараа ажалаа ябуулжа, эрхимүүдэй нэгэн гэжэ тоологдодог юм. Иигээд саашадаа хараалһан түсэбүүдээ дүүргэжэ, буряадуудайнгаа туг дээрэ үргэжэ, урагшаа дабшажа ябаг лэ даа.

   Нордоп БАБУЕВА.

You have no rights to post comments