Дандар Дансаранович Зүүн Жэбхээһэнэй Август хүүтэртэ 1923 ондо сагаангууд угай Абидын Дансаранай ба Будаланһаа гарбалтай Ойбой Юндэнэй Дулма хоёрой бүлэдэ 2-дохи хүбүүн боложо түрэһэн. Абань Хитад ябажа, наймаа хэхэ, ара талын ородуудтай мяха шүлэеэ таряагаар андалдаха гэхэ мэтээр бүлэеэ тэжээдэг һэн.
Бага наhаншье үнгэрөө… 1942 ондо 19 наһандаа Дандар дайнда мордоо. Дайшалхы замынь Сталинградска байлдаан, Днепр дайлалдан гаталалга, Баруун Украина, Карпадай хаданууд гээд болоно. Бүхы Европоор гаража, Берлин хүрэһэн. Днепр мүрэнэй баруун эрьедэ плацдарм хамгаалжа, 1943 оной октябрь һарада 4 немецые hалгаһан байна. Һүүлдэнь Харьков сүлөөлэлсөө. 1944 ондо Полтавын танкова училищи эльгээгдэжэ, дүүргэhэнэй удаа һөөргөө фронт бусаа. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда эрэлхэгээр дайлалдажа, «За оборону Сталинграда», «За отвагу», «За боевые заслуги», «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.» медальнуудаар шагнагдаһан юм. Дайнһаа гэртээ 1947 ондо бусаа.
Тэрэ иимэ ушар дурсаха дуратай байгаа: «Нэгэ хүдөө һууринда хонохынгоо урда тээ нүхэдтөө ороходом, ватман карандаш хоёр байба. Хүгшэн аба эжыһээнь зүбшөөл абажа, аша басагыень зурабаб. Тэрэм ехээр хүхижэ, хүршэдөө харуулба. Хүршыеньшье зурабаб. Хүгшэн аба эжынь баярые хүргэжэ, намда саала, эдеэ хоол үгэбэ. Энэ хадаа намда сэгнэшэгүй бэлэг һэн».
Зан hайтай, үнэн сэхэ, хүмүүжэлтэй Дандар Дансаранович амгалан байдалдашье бата бэхи һуурияа олоо һэн. Ага тосхоной, Зугаалайн, Ага-Хангилай дунда һургуулинуудта зурагай болон черчениин багшаар хүдэлһэн. Удангүй нютагайнгаа Балданай Ханда басагантай хуби заяагаа ниилүүлээ. Энэ бүлэ 10 хүүгэдые үндылгөө.
Дандар Дансаранов – буряад номо дархалдаг үсөөн зоной нэгэн. Режиссёр Сергей Тарасовай «Чёрная стрела» кинофильмда английска годлинуудые дархалжа үгэһэн. 1950-яад онуудай тэндэ Ага айлшалһан шведүүд Дандар Дансарановичай шадабари, хёрхо мэргэниие гайхажа, мүнөөнэй классическа номо бэлэглээ һэн. Һоригшын хүмүүжэмэлнүүд олон. Эгээ хүндэтэй, нэрэ зэргэтэй хүмүүжэмэлнүүдэйнь нэгэн гэхэдэ, уласхоорондын классай тамирай мастер Галина Архипова 1972 ондо РСФСР-эй ба СССР-эй, 1973 ондо Европын хэмжээнэй мүрысөөндэ абарга болоhон байна.
Булат хүбүүниинь аба тухайгаа иигэжэ дурсана: «Ямар бэ даа һонин соо Дагбаев Абарзади гэжэ фронтовик үүринь иигэжэ бэшэһэн байдаг: «Рото соонь сэрэгшэд үсөөн болоһон байба, тэдээн соо хоёр буряад сэрэгшэд үлөөд дайлалдажа ябаа. «Юундэ уйтан нюдэтэй азиадуудые һомон абанагүйб» гэжэ ородуудынь хэлэдэг байгаа ха. Энээндэнь Дандар ехэ дураа гутадаг һэн. Немецүүд үдын хоолой үедэ буудахаяа болидог гэжэ Дандар адаглаад, сэрэгшэдтээ: «котелогуудаа үгэгты» гээд, окоп соогуур бэшэ, сэхэ ябаад, кухниһаа хоол асаржа: «Эдигты!» гэһэн ха. Тэдэнь гайхалдаа. Тэрээнһээ хойшо тиигэжэ дуугархаяа болиһон». Энэ ушар абымнай юумэ ажаглахадаа бэрхэ, һонюуша байһыень гэршэлнэ гэжэ һананаб.
Дайн тухай хөөрэдэггүй, ажабайдалһаал бага сага хөөрэхэ. Жэшээнь, баруун зүг тээшэ добтолон ябахада, кухнинь үлэшэдэг, гэдэһээ үлдэхэ саг болодог байгаа. Аба немецкэ нэгэ вальтер буутай hэн. Шархатаһан адуунай зобожо хэбтэхэдэ алаад, далангайнь мяха отолжо, хармаан соогоо абаад, тэрэнээ хүхэжэ ябахадань, ород сэрэгшэд хорхойтоо. «Хүхыш» гэхэдэнь, үшөө жэрхэхэ. Буряадууд малда бэрхэ байхадаа, ямар мяха түүхэйгээр эдихэб, загсадаггүйб гэхэ мэтые мэдэнэ ха юм.
Аха дүүнэр булта һур харбаһамди. Александр, Анатолий, Дмитрий ахайнар – тамирай мастернууд, Витя ахай, би, Дымбрыл – тамирай мастерта кандидадуудбди».
Дандар Дансарановай хүмүүжэмэлнүүдэй нэгэн, уласхоорондын классай тамирай мастер, Россиин Федерациин габьяата hоригшо, мүнөө Ямало-Ненецкэ тойрогто һоригшоор ажалладаг Бадмажаб Цыбиков дурсалгаараа хубаалдаба: «1957 ондо Москвада үнгэргэгдэһэн залуушуулай ба оюутадай бүхэдэлхэйн фестивальда «Авангард» стадион дээрэ буряадууд түрүүшынхеэ эбэр номотоёо гаража, яагаад харбадаг бэ гэжэ харуулһан. Тэндэ Дандар Дансаранович харбаа. Буряад Уласай түлөөлэгшэд Дандар Дансарановтай танилсаа. Тиихэ үедэ Д.Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй багшанарай дээдэ һургуулиин тамирай факультедэй декан, хотын зүблэлэй түрүүлэгшэ, һур харбалгын хүгжэлтэдэ ехэ хубитаяа оруулһан Борис Сандановай дурадхалаар 1972-1973 онуудта Буряад Уласай һур харбалгын федераци Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда хабаадагшые, номо хэдэг уран гартан Дандар Дансарановые уриhан байха юм.
1973 ондо тамирай «Труд» клубта һур харбахаяа ерэхэдэм, яһала залуубар, аалихан, үлүү үгэгүй, түбшэн даруу Дандар Дансаранович ахалагша һоригшо, гадна Буряад Уласай ахамад һоригшо байгаа. Өөрөө һайнаар харбадаг, уласхоорондын классай тамирай мастерай разрядта халтал хүрэдэггүй һэн. Тиихэдэ Дандар Дансаранович өөрынгөө дархалһан номоор, Александр хүбүүниинь баһал абынгаа номоор харбажа ябаа. Тэрэ үедэ тамирай номо ямар байгааб, тэрээнhээ hайнаар дархалдаг hэн. Шэн нарин, алиш талаар бэлигтэй, алтан гартай хүн бэлэй. Мэдэхэ бүхы юумэеэ шабинартаа дамжуулһан хүн. Иимэ ушар болоо: дүрэ буляалдаата барилдаагаар СССР-эй тамирай мастерби, теэд гэмтэлгэһээ боложо, тамирай энэ янза орхижо, һур харбалгаар бэеэ һорижо эхилээб. Һайн һоригшотой байжа, хахад жэл харбаад, түрүүшынхеэ 1973 ондо Буряад Уласай мүрысөөндэ хабаадажа шүүгээб. Буряад Уласай можын бүридэлдэ намайе дүтэшье табихаяа һанаагүй: барилдаашан ябаһан хүн яагаад харбахаб даа, һур харбалгаар ямаршье разрядгүй, хүдэлсэгүй, ганса балсан г.м. хэлсээ. Тиигээд һоригшодой зүблөөн болоо. Энэ мүрысөөндэ Дандар Дансаранович өөрөө харбаһан, Буряад Уласай можын бүридэлдэ ороһон байгаа. Һоригшом хэлээ ха: «Би харбахагүйб, можынгоо hоригшоор ошохоб. Өөрынгөө һуури залуу тамиршанда үгэнэб». Һур харбалгын хүтэлбэри зүбшөөгөө, һоригшо гээшэ можодоо ехэ удхатай ха юм даа. Тиигэжэ би түрүүшынхеэ РСФСР-эй мүрысөөндэ хабаадажа, 3-дахи һуури эзэлээб. Түрүү һуурида Мэлс Дабаев гараа, хэн 2-дохидо гарааб гэжэ һананагүйб. Тэндэ тамирай мастер болоо һэм. Һоригшынгоо заабаринуудые ехэ анхаралтайгаар хадуужа абадаг бэлэйб. Тэрэ үедэ Дандар Дансаранович РСФСР-эй можын бүридэлдэ ородог hэн. 1975 ондо Ашхабадта Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай 30 жэлэй ойдо зорюулагдаһан СССР-эй арадуудай VI спартакиадада Мэлс Дабаев, Владимир Ешеев, Дандар Дансаранов, би гээд харбаабди. Энэ мүрысөөнэй урда тээ РСФСР-эй можо шангай һууринуудташье дүтэ хүрэдэггүй, түрүүшүүлэй тоодо Прибалтикын гүрэнүүд, Украина байгаа. Тэндэ бидэ түрүүшынхеэ шүүгээбди. Мүрысөөнэй һүүлээр шан барюулгын ёһолол ехэдээл һаа 40 минутын удаа үнгэргэгдэдэг һэн. Харин тиихэдэ 4-5 саг үнгэрһэн хойно эхилээ. Юуб гэхэдэ яагаад манай республика Украиные шүүгээб гэжэ бүхы протоколнуудые шалгаа ха. Бидэ 1 очкогоор шүүһэн байбабди. Дандар Дансаранов Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда хабаадагша, зангаар hайн, эгээ хүндэтэй аха захатан ябаһан, сэхэ уласхоорондын мүрысөөнүүдтэ табигдадаг һэн. 1977 ондо би уласхоорондын классай тамирай мастер болооб, һур харбагшадай дунда эгээ түрүүн Советскэ Союзай абарга боложо, түүхэдэ ороо hэн хаб.
2000-аад онуудта Дандар Дансарановичта гэртэнь зорижо ошоо һэм. Тэрэ сарюун зандаа, мастерской соогоо угалзатай гоё гэгшын ханзануудые, үндэhэн номо, годлинуудые дархалһаар байгаа. Өөрөө харбажа, һорижо, номо дархалжа байха хүн Советскэ Союзда нэгэн-хоёр лэ байһан».
Нерюнгри хотодо Республикын олимпиин резервын тамирай hургуулиин hоригшо, hур харбалгаар СССР-эй тамирай мастер Дмитрий хүбүүниинь мүнөө зун Ага тосхондо үнгэргэгдэхэ hур харбалгаар Россиин мүрысөөнэй урда тээ абынгаа 100 жэлэй ойн баярта нээмэл турнир үнгэргэхэ тухай мэдүүлээ. Яхад Уласhаа олон хүмүүжэмэлнүүдээ абаад ерэхэ.
Дандар Дансарановичай аша габьяа ехэ. Хүүгэдынь, үри hадаhадынь, хүмүүжэмэлнүүдынь hоригшын ажалыень саашань үргэлжэлүүлhээр юм.
Нордоп БАБУЕВА.
