РСФСР-эй ба Буряад АССР-эй габьяата артист, 30 гаран жэлэй туршада Г.Цыдынжаповай нэрэмжэтэ Буряадай академическэ оперо ба баледэй театрай гол дуушан ябаһан Абида Арсаланович Арсалановай түрэһөөр 100 жэлэй ойгоор дашарамдуулан, наһанайнь нүхэр улаалзай хүбдүүд омогой Һама Нимбуевнатай хөөрэлдэбэбди.
А.Арсаланов.
Согто-Хангил нютаг буряад арадаа нютагһаа холуур суурхуулжа ябаһан зоноор олон. Тэдэнэй нэгэн – дуушан, буряадай түрүүшын тенор, РФ-гэй габьяата артист, ХХII партсъездын хүндэтэ колхозник Абида Арсаланов. Тэрэ 1918 оной апрелиин 18-да Тулмасаан гэжэ газарта жэнхэн галзууд омогой малшан Юмсэрэнэй Арсаланай ба Цыденэй Цыремжидэй гэр бүлэдэ 6 хүүгэдэй 4-дэхинь боложо түрэһэн. Гэртэхинэйнь гоё һайхан хоолой – лирическэ тенор Абида хүбүүндэнь заяагдаһан байгаа. Абидын бага наһан хүдөөдэ үнгэрһэн, тэрэ хони, үхэр мал адуулдаг, һүниндөө мори харууһалдаг байһан. Хамтын ажахын тогтоһоной удаа бүхы ажалнуудта хүдэлөө, залуушуулай ударидагша ябаһан. Һүүлээрнь Абида Арсаланов Улаан-Үдын хүгжэмэй училищида һурахаяа ошоо. Ното нэгэшье үзөөгүй, рояль нюдэндөөш хараагүй хүдөөгэй хүбүүн шанга, арюун хоолойгоороо комиссиин гэшүүдэй зүрхэ сэдьхэл буляажа, училищиин бэлэдхэлэй бүлэгтэ ороһон байна. Тэрэ үедэ суута композитор П.Берлинскиин шаби ябаа. Удангүй М.Фроловой «Энхэ-Булад баатар» оперын (Н.Балданогой либретто) Үльгэршэнэй парти гүйсэдхэхыень этигэн даалгаа бшуу.
1940 оной октябрь һарада Абида Арсаланов Буряад соёлой ба искусствын декадада хабаадаха делегациин бүридэлдэ Москва ошоо. Томо театрай концертнэ танхим соо ялас гэмээр Үльгэршэнэй парти гүйсэдхэжэ, мэргэжэлтэдэй үндэр сэгнэлтэдэ хүртөө бэлэй. Ниислэл хотын харагшадай альга ташалгада П.Берлинскиин ба Б.Ямпиловай хүгжэмтэ «Баяр» драма гүйсэдхэлгэнь хүртэһэн байна. Хутарманай парти гүйсэдхэлгэнь баһал халуунаар угтагдаһан байна. Декадын дүнгүүдээр Абида Арсаланов «Ажалай алдар габьяагай түлөө» гэһэн медаляар шагнагдаа. И.Сталин Кремль соо хүтэлбэрилэгшэдэй ба декадада хабаадаһан буряад артистнарай уулзалга эмхидхэһэн юм. И.Сталинай гуйлтаар Абида Арсаланович буряад дуу гүйсэдхэһэн байна.
Мүнөө Һама Нимбуевна иигэжэ хөөрэнэ: «Агууехэ Эсэгын дайнай эхилхэдэ, Арсаланай 4 хүбүүд нэгэ доро сэрэгэй албанда абтаһан, 3 аханарынь Баруун фронт ошоһон, харин Абида Владивостогто нюдэнэйнгөө харасаар голуулһан юм. Амгалан ахань дайнда унаһан, Аюр, Балжир аханарынь мэндэ нютагаа бусаха талаантай байгаа. Дайнай үеын хатуу жэлнүүд тухай Абида Арсаланович иигэжэ дурсаһан юм: «Хүйтэн, ехэ саһатай үбэл һэн. Бидэ үдэр бүри сэрэгтэ бэлэдхэлэй һорилго гарадаг, хүндэ, ехэ буугай һомо зэбсэгэй сахаригуудые шэрэдэг һэмди. Даарашаһан, гэдэһээ үлдэшэһэн театртаа ошодог һэмди, тэндэ харагшад маанадые хүлеэжэ байна ха юм».
1943 ондо түрүүшынхеэ театрай тайзан дээрэ П.Чайковскиин «Евгений Онегин» оперо табигдаа. Онегинэй парти гүйсэдхэхэеэ Москваһаа В.Круглов уригдаһан байна. Тиихэдэ Ленскиин парти А.Арсаланов наадаа һэн. Буряад оперно артистнар үндэһэтэнэй театрта амжалтатайгаар ород оперо табиха аргатай байһанаа баталаа бшуу.
Московско консерваториин дэргэдэ дуушадай тусхай курснууд 1946 ондо нээгдэһэн байна. Улаан-Үдын 14 залуу дуушад ахамад профессорнүүдтэ һуралсал гараа. Тиигэжэ Абида Арсаланов Буряадай оперо ба баледэй театрай гол тенор болоһон юм. Тэдэнэй тоодо, комсомол Дашын (С.Ряузовай «Мэдэгмаша»), Собининэй (М.Глинкын «Иван Сусанин»), Хонгор үльгэршэнэй (Книпперэй «На Байкале»), Фаустын, Альфредэй партинуудые гүйсэдхэһэн.
1959 ондо Москвада Буряад Республикын уран һайханай ба литературын 2-дохи декада үнгэргэгдэһэн байна. Абида Арсаланов «Князь Игорь» оперодо Владимир Игоревичэй, Д.Аюшеевэй ба Б.Майзелиин «Братья» оперодо казак Демьянай дүрэнүүдые гүйсэдхэһэн юм. Тиигэжэ дуушанай талаан бэлигынь, олон жэлэй нэтэрүү ажалынь сэгнэгдэжэ, Абида Арсалановта «РФ-гэй габьяата артист» гэһэн нэрэ зэргэ олгогдоо һэн. Оперно зүжэгүүдтэ дуушанай дуулахые шагнаха аза талаантай зон «шухаг түрэлхиин бэлигтэй», «буряадай мүнгэн хоолой» гэжэ хэлэдэг байгаа. Наһанайшье амаралтада гараад байхадаа, түрэл театртаяа нягта холбоотой байгаа. 1981 ондо 71-тэй ветеран коллективтэеэ Ленинград хото ошожо, анханайхидал амжалтатайгаар дуунуудаа гүйсэдхэһэн юм.
Һама Нимбуевна нүхэрынь дурсана: «Абида ехэ ангуушан байһан, хада уулаар гүйжэ ябаһанай хүсөөр бэень һайн һорилготой байгаа гээшэ гү даа гэжэ һанадагби. Абида һайн хүн һэн: хүниие нэгэшье муушалхагүй, хүнтэй хэрэлдэхэгүй, юумэ зүб тээшэнь тэнсүүлээд лэ байха. Эжы абадам һайханаар хандаха. Урданай зон тиимэшүүл хүмүүжэлтэй байһан гээшэ ааб даа. Абида ямар ажалша гээшэ һэн бэ! Хартаабха тариха, огородой эдеэ ургуулха. 1990-ээд онуудта бага хүбүүнэй дасанда һураха болоходо, Ивалгада гэр абаад, үхэр мал баридаг болообди. 85-тай аад, хүбүүдээ дахуулаад, гар хажуураар үбһэ сабшадаг һэн. Нэгэтэ иигэжэ хөөрэбэ: «Бишни «провокатор» гэжэ нэрэтэй болооб». «Яахадаа?», - гэжэ һурабаб. Хото городой хүүгэд юу шадаха һэн даа, абань дахуулаад,ажалда һургажа ябаа. «Тиигээд тон эсэшоогүйдөө ерэжэ, сай шанаад, эдеэ бэлдээд, хүбүүдэйнгээ баһал эсээгүйдэ, тэдэнээ дуудадаг байгааб. Сайгаа уугаад, аха дүү хоёр шашалдашоо юм ааб даа, тиихэдэнь бодоод, өөрөө аалихан үбһэеэ сабшажа эхилнэб. Минии бодоходо, эдэ хоёр һууха бэшэ, хойноһоомни бодоно», - гэжэ хөөрэдэг һэн. Ямар һайн зантай хүн болоноб, хүүгэдээ «Үтэр бодогты, юу хэжэ һуугаабта!» гэжэ байгаагүй, жэшээ дээрээ зүбөөр хүмүүжүүлжэ ябаа бшуу. Хүүгэдтээ һайн эсэгэ, намда һайн нүхэр ябаал даа. Наһатай болоод байхадаа, хараа муутайшье һаа, театрайнгаа зүжэгүүдые харахаяа мэнэ-мэнэ ошохо. «Аксакалнай ерээ» гээд, суг хүдэлһэн нүхэдынь ехэ хүхилдэдэг һэн. Заал һаа нэгэниинь гэртэнь хүргэхэ, хүргөөгүй хүниинь үгы гэхээр, баритон дуушадта: «Үгы, тенорнүүд байнабди, бидэ хүргэхэбди» гэдэг байһан. Тэрэ үедөө наһатай зоной дунда Абида шэнги хүндэтэй хүн ехэ хомор һэн. Артистнарайнгаа дунда ухаангүй хүндэтэй, хүнэй урда «биб» гэжэ байгаагүй, ёһорхуугүй хүн байһан. Гэртэмнай элдэб зон ерэхэ: нэгэ зүдэрүүшэг шэмээшэг оробо. «Энэ хэн гээшэб?» гэхэдэ, «Агнууриин нүхэрни» гэхэ. Үшөө Байгалай загаһашад ерэхэ, булта нүхэдынь байха. Гомбо Цыдынжаповичтанаар ябалсадаг һэмди, мүнөө театр тэрэнэй нэрэмжэтэ гээшэ ааб даа, Абида тэрэ хүнтэй сугтаа агнадаг һэн, унаган нүхэд болоһон юм…»
Дэлгэрэнгыгээр 9-дэхи дугаарта. Электронно захил хэхэ аргатайт: Адрес электронной почты защищен от спам-ботов. Для просмотра адреса в вашем браузере должен быть включен Javascript.
