Далаад жэл соо…
«Усть-Ордын үнэн» тойрогой газетын түрүүшын дугаар 1954 оной апрелиин 1-дэ гараһан түүхэтэй. Тэрэ үедэ Баяндай Имеков гэжэ хүн (1954-1956 онууд) энэ хэблэлэй ажаябуулга хүтэлбэрилһэн байна. Тэрэнэй һүүлээр М.Миронов, С.Елаев, Б.Хажеев, В.Ентаев гэхэ мэтэ хүнүүд ахамад редактораар хүдэлһэн. Мүнөө үедэ «Усть-Ордын үнэн» һониниие аха үеын зоной һуури табиһан тон һайн дүршэл, заншалыень үргэлжэлүүлэн, Сильва Юрьевна Алхансаева хүтэлбэрилнэ. 2024 ондо тус хэблэл 70 жэлэйнгээ ойн баяр угтаха юм.
«Усть-Ордын үнэн» һониндо буряад хэлэтэ толилолгонуудаар уншагшадайнгаа сэдьхэл тэжээдэг сэтгүүлшэн Намжилма Цыденовагай мэдүүлһээр, анхан энэ газетэ «Знамя Ленина» гэжэ нэрэтэй бэеэ даанги хэблэл байһан аад, хожомынь «Ленинэй туг» гэжэ нэрлэгдэһэн буряад хэлэн дээрэ дубляж болоһон ха. 1990 ондо «Усть-Ордын үнэн» гээд нэрлэгдээ, бэеэ даанги хэблэл болгогдоо. Энэ газетын амяараа, бэеэ даанги болохо хэрэгтэ ахамад редактораарнь хүдэлһэн Борис Хагдырович Хажеев горитой хубитаяа оруулһан байна. Харин «Знамя Ленина» тойрогой һонин ябан ошон «Панорама округа» һонин болоһон юм.
Мэдээжэ зон хүдэлһэн
Владимир Петонов, Ким Ильин, Матвей Осодоев, Вениамин Хензыхенов, Ульяна Батудаева, Баира Бальбурова гэхэ мэтэ мэдээжэ шүлэгшэд болон уран зохёолшодой зохёохы зам «Усть-Ордын үнэн» һонинһоо эхилһэн гэхэдэ, алдуу болохогүй.
«Тэрэ үедэ эдэбхитэйгээр буряадаар бэшэдэг залуу бэ-шэгшэд ехэ олон байгаа. Нэгэ хэды жэлэй саана Боохоной аймагай Заглиг нютагһаа гарбалтай, ТАСС, ИТАР ТАСС-ай сэтгүүлшэн Ким Борисович Болдохонов зээ хүбүүдтэеэ ерэжэ, маанадтай танилсаад, хөөрэлдөөд, түрэһэн газараа-раа ябаад ошоо һэн», - гэжэ Намжилма Гутаповна хөөрэбэ. Ойлгоходомнай, шиираг залуу хаһадаа ябаһан Ким Болдохонов Эрхүүгэй гүрэнэй университет дүүргэһэнэй һүүлээр холын 1957 ондо «Ленинэй туг» һониндо хүдэлжэ, ажалай, зохёохы замайнгаа эхин алхамуудые хэһэн, хожомынь тойрогой һониной ахамад редакторай орлогшооршье ажаллаһан ха. Тиимэһээ тэрэ түрэл дайдаяа эрьеэд, залуудаа хүдэлһэн газараараа ябаад, зээнэрээ эдэ газарнуудтай танилсуулаад, «Ленинэй туг» газетэдэ бэшэһэн толилолгонуудаа тэдээндээ харуулһан байна.
«Санкт-Петербургын социологиин институдай профессор Асалхан Бороноев урдань манай редакцида хинан заһабарилагшаар хүдэлһэн гэжэ мэдэхэдээ, одоо ехээр баярлаа, бахархаа һэм», - гэжэ Намжилма Цыденова хөөрөөгөө үргэлжэлүүлбэ.
Мүнөөнэй байдал
Эрхүүгэй можодо буряад хэлэн дээрэ гарадаг ори ганса хэблэл - «Усть-Ордын үнэн» гэһэн һониниие Усть-Ордагай Буряадай тойрогой Захиргаан эмхидхэн байгуулһан. Тиимэһээ тойрогой Захиргаанай дүүрэн хангалта доро хүдэлнэ, бюджедынь можоһоо юм. Тус һониной ажалша коллектив тойрогой Захиргаанай байшанай 1-дэхи дабхарай хоёр таһаг эзэлэн, долоон хоногой нэгэ удаа удха түгэлдэр, һайн шанартай толилолгонуудаараа уншагшадайнгаа эрилтэнүүдые хангаха гэжэ оролдон, эбтэй эетэйгээр хүдэлдэг. Дүн хамта долоон хүн «Усть-Ордын үнэн» һонин хэблэхэ хэрэгтэ бэеэ зорюулан ажаллана. Тэдэнэй хоёрынь - сэтгүүлшэд, мүн газетын нюурнуудта толилолгонуудые, фото-зурагуудые гэхэ мэтэ тааруулан һуулгадаг уран һайханай редактор, жолоошон, нягталан бодогшо болон оршуулагша хүдэлдэг.
С.Алхансаева. Вайберай фото.
Ахамад редактор Сильва Юрьевна иигэжэ хөөрэбэ: «Ажалтадаар дутаха саг болодог. Дүшэн табан жэлэй туршада манай һониндо ажаллаһан Энгельсина Афанасьева оршуулагшаар хүдэлжэ байһанаа, 2020 оной октябрь һарада ажалһаа болёо һэн. Тэрэ эгээ түрүүн секретарь-машинистээр ажалда ороод, удаань хинан заһабарилагша, ахамад редакторай орлогшошье ябаа. Тон һүүлдэ харюусалгата секретаряар хүдэлжэ байхадаа, наһанай амаралтада гарабашье, эндээ оршуулагшаар үлэһэн юм. Теэд ажалһаа болиходонь, буряад хэлэеэ тон һайнаар мэдэдэг бэрхэ оршуулагшые олохонь бэрхэтэй байгаа. Тиимэһээ Эрхүүгэй гүрэнэй университедэй буряад хэлэ бэшэгэй таһагай хоёр багшанарта хандажа, туһа эреэбди. Тэдэ бидэндэ зүбшөөлөө үгэжэ, байгша оной мартын 15-һаа нэгэ ставка хубаан, оршуулагшаар хүдэлжэ эхилэнхэй».
«Зохёохы ажалтадай дунда журналистын мэргэжэл шудалжа гараһан хүн бии гү?» гэжэ һурахадамнай, «Журналист мэргэжэлтэй болоһон хүн үгы. Зүгөөр Намжилма Гутаповна бидэ хоёр буряад хэлэнэй факультет дүүргэһэн байнабди», - гэжэ Сильва Алхансаева мэдүүлээ һэн.
Үнгэтэ болоо
Хоёр жэлэй саада тээ уншагшад үнгэтэ болоһон «Усть-Ордын үнэн» һониниие гартаа абадаг болоһон байна. Мүнөө долоон хоногой нэгэ удаа гарадаг тус газетэ 700 хэһэгээр, дүрбэн нюуртайгаар хэблэгдэнэ.
«2014 ондо түрэл газетынгээ жаран жэлэй ойн баярта зорюулжа, тусхай дугаар гаргаа бэлэйбди. Тусхай дугаараа гоё болгожо, түрүүшын ба һүүлшын нюурнуудта хүхэ ногоон үнгэ оруулаабди. Дугаар бүхэмнай иимээр гарадаг һай гэжэ тэрэ үедэ ехэ хүсэхэш, харин мүнөө газетымнай нюур бүхэнэй үнгэтэ болоһониинь һайшаалтай. Тусхай дугаартамнай амаршалганууд, манай редакцида хүдэлһэн аха нүхэд, тойрогһоомнай гараһан уран зохёолшод, поэдүүд тухай гэхэ мэтэ толилолгонууд ороо һэн. Тиихэ үедэ «Усть-Ордын үнэниие» тойрогой «Панорама округа» һониной ахамад редактораар хүдэлжэ байһан Наталья Могзоева хүтэлбэрилжэ байгаа», - гэжэ олохон жэлэй дүй дүршэлтэй сурбалжалагша Намжилма Цыденова тэмдэглэнэ.
Шанарыень дээшэлүүлжэ, үнгэтэ болгоһон энэ һониной нюурнуудай тэн хахадынь буряадаар хэблэгдэнэ. Үндэһэн газетэ болоходонь, Намжилма Гутаповна «Арадай заншал» гэһэн рубрика доро уншагшадаа ёһо заншалнуудтай танилсуулдаг, «Алтан жаса» гэһэн рубрика ябуулжа, арадай аман зохёолой бүлгэмүүд тухай бэшэдэг. Усть-Ордагай Буряадай тойрогто «арадай» зэргэтэй аман зохёолой бүлгэмүүд аймаг бүхэндэ бии юм. Тэдээн тухай бэшэхэһээ гадуур тайзан дээрэ харуулдаг ёһолол, дуунууд болон үреэлнүүдыень бэшэжэ абадаг, газетынгээ нюурнуудта толилдог байна.
«Дасанай, бөө шажанай сэдэбүүдээр толилолгонуудые бэлдэдэгбди. Тиихэдэ «Байгал шадарай дархашуул» гэһэн рубрика саг үргэлжэ ябуулагдадаг. Залуушуулай һонирхол татахын тула оюутад, ажабайдал тухайнь бэшэхэ гэжэ оролдодогбди. Газетэдэ ород хэлэтэ материалнуудые бэлдэдэг, хоёр жэлэй туршада хүдэлжэ байһан Людмила Буехаева 2022 ондо тэмдэглэгдэхэеэ байһан тойрогойнгоо 85 жэлэй ойдо зорюулжа, «Об имени твоём, село» гэһэн рубрика газетынгээ 4-дэхи нюурта ходо ябуулна. Эндээ тойрогой һуурин бүхэн тухай бэшэхэдээ, түүхэ, үльгэр домогууд дээрэ үндэһэлэн, яагаад энэ нютаг бии болоһон бэ, юундэ тиимэ нэрэ үгтөөб гэхэ мэтэ баримтануудые үгэнэбди. Нютагай шарай харуулһан фото-зурагуудаар шэмэглэнэбди. Хэмжээ ябуулгануудта ошоходоо, өөһэдөө фотографи буулгадагбди, харин эрижэ, захижа абаһан материалнуудтаа хубиин архивай фото-зурагуудые табидагбди. Тиихэдэ тойрогой Захиргаанай хүтэлбэрилэгшэ Анатолий Прокопьевой ажа-ябуулга тухай олонтой танилсуулнабди. Бүхы 6 аймагайнгаа һонинуудые, хүдөө ажахыда болодог үйлэ хэрэгүүдые, таряашад, малшад тухайгаа гээд лэ хамаг шэглэлээр материалнуудые толилхо гэжэ оролдодогбди. Мария Матвеева эдэ бүхы толилолгонуудые, фото-зурагуудые нюур дээрэ зохидоор тааруулан табидаг. «Усть-Ордын үнэн», «Панорама округа» гэжэ тойрогой хоёр газетэ Эрхүүгэй типографида хэблэгдэнэ. Энээнһээ урагша нютагайнгаа хэблэлэй байшанда хэблүүлдэг һэмди. Эндээ үнгэтэ газетэ гаргаха аргатай һаа, хэзээш, бидэндэ һайн һааб даа. Теэд эндэмнай үнгэтэ печать үгы һэн тулань долоон хоног бүхэндэ Эрхүү ошохо баатай болонобди», - гэжэ тус хэблэлэй ахамад редактор хөөрэбэ.
Шиидхэгдээгүй асуудалнууд
Хэнэйшье мэдэһээр, мүнөөнэй сагта буряад хэлэеэ мэдэхэ хүнүүд, илангаяа залуушуул болон эдиршүүл үсөөн болонхой. Тиимэһээ иимэ үзэгдэл буряад хэлэтэ хэблэлнүүдые шахардуу байдалда оруулна. Гэхэдээ, ганса «Усть-Ордын үнэн» һониной бэшэ, харин «Толоной» захил ябуулгада ушардаг хэсүүхэн байдал тухай хэлэгдэнэ. Энээн тухай Сильва Алхансаева иигэжэ тайлбарилна: «Жэлһээ жэлдэ тиражай унахань ажаглагдана. Энэ асуудал дээрэ хүдэлжэ, эмхи зургаануудтай хэлсээ баталжа, захил хүүлэнэбди. Почтоор захил муушаг эмхидхэгдэнэ. 700 хэһэгэй багахан лэ хубинь – почтоор, бэшэниинь сэхэ редакцида болон социальна захил болоно. Үнгэрэгшэ жэлэй сентябриин 1-дэ үүдэеэ сэлиһэн тойрогой гимназиин багшанар бултадаа эдэбхитэйгээр 2-дохи хахад жэлэй захил хээ.
Аймагуудаар хөөрэхэ болоо һаа, Эхирэд-Булгадай, Баяндайн, Оһын аймагуудай ажаһуугшад һайнаар захина.
Харгана тосхон тойрогой түб болоходоо, эндэ ажаһуугшадшье олон, тиихэдээ уншагшаднайшье олон байна. Нүхэдэй, Алайрай, Боохоной аймагуудта үсөөншэг уншагшадтайбди».
Долгор РАДНАБАЗАРОВА.
