Арад зон ажаһуудалаа саг үргэлжэ һайжаруулжа, тойроод байһан байгаалиингаа баялигһаа хубаалдан, хэдэн мянгаад жэл ябана ха юм даа. Манай нютагуудта хуһан ой хаанашье һаа ургадаг. Холын орон нютагуудаар хуһан лэ модон аад, ондоотой байдаг – дэлхэй дээрэ хуһанай 100 гаран янза бии.  

ХАЛУУН, ХҮЙТЭН – ХАМААГҮЙ
Манай нютагай хуһан сагаан үйһөөр бэеэ орёоһон, хабар болоходо гүлгэлөөд, зундаа һаглагараар, зүрхэн шэнги набшаһаар набшаһалдаг. Намарай ольбоноор набшаһаниинь шарлажа унадаг, нюсэгэн гэшүүһэдтэй үбэлжэдэг. Иигэжэл жэлэй дүрбэн сагта хубилжа байдаг, хүйтэн, дулааншье уларилтай газарта ургадаг модон юм.
Агын талын үргэн дайдада хуһан модон тэгшэ газарта, хадын ара үбэрөөршье, гол горхоной нуга тохойгоор, үндэр хадын борьё-торьё хүмэг шулуунуудай хоорондуур ургашоод, һархайжа байха. Холимол ой соо шэнэһэн модонтой зэргэсэн ургашоод байжа байдаг. Иигэжэ ургаһан хуһа бөөнэр зэмсэгтээ хэрэгсээдэг. Хуһанай үрэһэн элбэгээр таража, хаанашье ядангүй ургадаг. Түймэрэй ябаһан хооһон газарта эгээл түрүүн хуһан ургадаг. Хуһанда халуун, хүйтэн, һүүдэрлиг газар гү, али наратай гү – хамаагүй. Хуһанай ургаһан газарта хүрьһэниинь зөөлэн, уһан элбэг болодог. Тойроод байһан ургамалдаа хуһан гээшэ хамагаа үгэдэг, өөрөө тэдэнһээ тон багые абадаг юм. Тиимэһээ хуһа элдэб модод дахадаг. Набшаһалхадаа, ондоо мододые хүйтэнһөө, халуунһаа аршалдаг. Харин ондоо модоной хажуудань ургаад, газарай хүрьһэнэй бага болоод орхиходонь, ехээр буляалдажа байнгүй, үндэһэеэ ондоо газарта хаяад орхидог.
Хуһан модон гээшэ хүндэ тон ехэ туһатай юм. Модониинь зөөлэн, һайн. Модон гээшэ ургаһан газарһаа боложо, элдэб түхэлтэйгөөр – бүдүү нарин, үндэр набтар, нарин тэгшэ гү, али һарюу мурюу, барьягар г.м. ургадаг. Хадын энгэр талада ургаһан хуһад багжагар, бүдүүн бэетэй, хүрилһэн, һалхинһаа мушхаруушаг, мантан томо һалаануудтай, набша намаа ехэтэй. Хадын ара талада ургаһан модондо уһан дутантаад, хүндытэй байжа болохо.
Талархуу газарта ургахадаа, набтаршаг аад, һалаа олонтой байхадаа, набшаһа намаа элбэгтэй юм. Хадын шулуун соо ургаһан хуһан модон бүхэ шанартай байха гэжэ дархашуул хэлэдэг. Модон хадаа һалхинда дайрагдаһанһаа, наранай гэрэл буляалдаһанһаа мушхуу годигор болодог юм.

МОДО ОТОЛХОДО, ДҮРШЭЛ ХЭРЭГТЭЙ
Буряад зон ажабайдалай хэрэгсэлнүүдые уран нарин бүтээлнүүд хүрэтэр хуһан модоор дархалдаг гээшэ. Хуһан модон бүхэ шанартай, дулаан гэжэ мэдээжэ. Ямаршье хүйтэндэ няалдаад гү, али үйһэ баряад үзэхэдэ, дулаан байха. Хуһан модон дабирхайгүй.
Нарин юумэ дархалха модые долонтожо байха үедэнь тайража, бэлэдхэжэ абадаг. Шүүһэеэ бэедээ шэнгээжэ, зунай халуун наранда яаралгүй хатахадаа, шииг бэедээ шэнгээхэгүй, үмхирхэгүй, хорхой шумуулда эдюулхэгүй. Иигэжэ бэлдэһэн модоор хэһэн хэрэгсэлнүүд шанар һайтай, бүхэ, гоёшье байха. Отолһон хуһанайнгаа үндэһэ малтажа абадаг. Хуһан модоной үндэһөөр хэгдэдэг хэрэгсэлнүүд тон олон ха юм. Отолһон модоёо, үндэһыеньшье зүбөөр хатааха хэрэгтэй.
Хуһаар ба тэрэнэй үндэһөөр бэлдэһэн юумэнүүдээ үйһыень, холтоһыень абангүй, хохирлиг шиигтэй шэбхэ соо хэхэдэ, үйһэн холтоһон хоёрынь өөһэдөө абташаха. Иигэжэ хатаахада, хуһанай шүүһэн досоогоо үлэжэ, бүхэ болодог гэжэ модошо дархашуул хэлэдэг байгаа. Миин хатааһан хуһа соолоходо, хахархаал һанадаг. Зүбөөр ашаглахада, хуһан модон бүхэл шанартай.
Модо отолходо, мэдэсэ ба дүршэл баһал хэрэгтэй. Модоной узуурһаа үзүүр хүрэтэрнь ажаглан хараха, унаха зүгыень шэнжэлдэг. Модон хайшаа хэлтэгышэг бэ, хайшаа гэшүүһэниинь булюуб – тиишээ унаха юм. Хажуугаархи мододой забһар хараха, үгы гэбэл нүгөө модондоо шагтагалдашаха. Модонойнгоо унахаа хэлтыхэдэнь, хюрөөгөө абаад, холо болохо, унаһан модон шарбажа, иишэ тиишээ һүрэхэ. Ехэ хэлтэгы модо унагаахадаа, хойнонь байжа болохогүй, дальбараад, гэдэргээ һуужа магад. Модо отолходоо, бэеынь харахаһаа гадна оршон тойронииень хараха хэрэгтэй. Ургажа байһан модондо хашажа, шэлбүүһэ обоолоотой һаа, хорхой шумуул суглараад, модо гэмтээдэг, үгышье һаа намартаа шэлбэһэ галдахада, дүрэжэ гэмтэхэ. Түгсэгынь набтараар тайраха ёһотой. Хэрэггүйдэ залуу модо тайрахагүй, модондо эритын сараа оруулжа гэмтээхэгүй. Модоной шэнэ түгсэгөөр наһыень, урда зүг оложо болохо юм.

ЭРЕЭН ХУҺАН
Үшөө хуһалуур соогуур ябажа, эреэн хуһа оложо болохоор, энэмнай мянган модоной нэгэл модон байха даа. Тэрэ хадаа хуһанай узуурта борьё-торьё баржыжа, тобогор түхэреэн түхэлтэйгөөр ургаһан хубинь хуһан бүхэндэ байдаггүй. Эреэн хуһа олохо хэрэгтэй, барья-тарья хубяарнь аяга, шанага, бүлүүр г.м. юумэнүүдые түнхижэ хэдэг байһан аабза.
Иигэжэл урда сагта хуһан модо жэл бүхэндэ бэлдэжэ, бэлэн болоһон модоёо улаан гараараа ажабайдалдаа хэрэгтэй юумэнүүдые дархалдаг байһан юм. Мүнөө модо бэлдээл һаа, элдэб янзын зайн галай хүсөөр хүдэлдэг станогуудта бэлээр дархалдаг.

(Дэлгэрэнгыгээр "Толоной" 18-дахи дугаарта)

Цыремжит Батоева, багшын ажалай ветеран.

Комментарии   

0 #1 DanteSoisaQY 16.05.2022 17:42
https://kosmetologist.store/



139kos675

You have no rights to post comments