Бидэ хүндэтэй айлшаниие угтахадаа гү, али золгоходоо, торгон хадаг баридаг гээшэбди. Буряад зон бэе бэедээ бэлэг барихадаа, бэлэгэй дээжэ хадаг барилсадаг гуримтай. Аха үеын зоной тэмдэглэһээр, хадаг сэдьхэл ухаанай, эд зөөриин һүлдэ болодог. Урда сагһаа хойшо табан үнгэтэ хадаг гэртээ хадагалхада, гарза хохидолгүй, амгалан тайбан саг түхөөгдэхэ гэһэн удхатай. Хадагай удха шанар тухай Агын «Дэшен Һүндүблинг» дасанай Ехэ гэсхы Чингиз Сультимовтай хөөрэлдэһэн байнабди.
- Чингиз ламбгай, хадаг гээшэ юун бэ? Тайлбарилжа үгыт.
- Хадаг гээшэ нангин, бултанаймнай һахюуһан болоно гэхэдэ алдуугүй. Хадата Түбэдhөө ерэhэн «Тэнгэри» гэhэн удхатай эгээл нангин хэрэгсэл. Хүндын дээдэ тэмдэг болоно, хүнэй hүр hүлдэ үргэнэ бшуу. Хадагууд табан үнгын, өөр өөрын бурхадтай байдаг. Тэдэ сэдьхэл, ухаан бодолой сэбэр hайханиие гэршэлэн, эд зөөриин элбэг байхые hүлдэлнэ. Табан үнгын хадаг айл бүхэндэ сахигдажа, һайн hайханиие үршөөдэг гээшэ.
Хадаг бүхэнэй удха тодорхойлходо, сагаан хадаг - эхын сагаан hүн мэтэ сэдьхэлэй бодисадын ухаан, үлзы хэшэг, арбан сагаан буяниие арьбажуулхын удха болоно. Вайрочана бурхан һахюуһатай хадаг. Улаан хадаг гал гуламтын, заяашын hүлдэ болоно. Амитан бүхэн галай хүсөөр ажамидаржа ябана бшуу. Айл бүхэндэ бурханай хажууда табяатай байха ёhотой. Абида бурхан һахюуһатай. Ногоон хадаг ургамал ногооной, баян ургаса таряанай шэнжэтэй. Амогасиддхи бурхан һахюуһатай. Шара хадаг юртэмсэ дэлхэй дээрэ юумэн бүхэнэй hара наранай элшэ доро байрлажа ажамидарһанай һүлдэ тэмдэг. Үшөө шара тэмдэг лама санаартанай үнгэ болоно. Раднасамбава бурхан һахюуһатай. Хүхэ хадаг хүхэ мүнхэ тэнгэриин, юртэмсэ дэлхэйн тэмдэг үзүүлнэ. Эбтэй hайхан байдалай, дээдын удха шанартай дэмбэрэлтэ тэмдэг болоно. Акшобия бурхан һахюуһатай.
Аюша хадаг бии. Тэрэ хүнэй наһа утадхаха гэһэн удхатай. Анханда хадаг манай гүрэн руу хүршэ Хитад, Монгол оронуудһаа үсөөнөөр асарагдадаг байһан. Нютагай лама санаартан хари гүрэн гараһан зондо зорюута захижа асаруулдаг һэн. Хадагай сэн һайн малай сэнтэй шахуу байһан. Ехэ хомор байгаал даа. Оршон үедэ наймаа бүхэндэ гэхээр хадаг худалдаанда элбэгээр табигдадаг болонхой. Хадагта нарин нягтаар хандаха ёһотойбди. XIV Далай лама хари гүрэнүүдэй юрэнхылэгшэ, дүүрэн эрхэтэ элшэн сайд г.м. үндэр тушаалтай зонтой уулзахадаа, хүндэлжэ, заабол хадагаар золгодог ушартай.
- Ажаһуугшад хадагуудаа хаана хадагалжа ябаха ёһотойб?
- Хадагуудаа бурханайнгаа хажууда нангинаар хадагалаад байха хэрэгтэй. Зарим тээ харахада, эндэ тэндэ хаягдаһан байдаг. Тооһо шоройдо дарагдахагүйн тула целлофан туулмаг соо хээд, дээрэ газарта хадагалха. Һүүлдэ хэрэгтэй болодог. Зарим газарта хадагууд хаяатай, һалхинда хиидэжэ байдаг. Тиимэ хадаг харабал, бодхоогоод, тусхай газарта уяха.
- Ой модондо хадагууд уягдаһан байдаг. Энээн тухай юун гэжэ хэлэхэ байнабта?
- Үнэхөөрөөшье, хүдөөгүүр ой модондо, обоо, субарга г.м. шүтөөнэй газарнуудта, аршаан булагуудай хажуугаар хадагууд уяатай байдаг гээшэ. Арад зон буян хэнэбди гээд, хадагуудые модондо уядаг, шулуунда тодходог заншалтай. Иимэ ябадал буруу гэжэ лама санаартан тэмдэглэнэ. Ургажа байһан залуу модондо уяхадамнай, тэдэ саашаа ургахаа болишоно, хатана. Ондоогоор хэлэбэл, амиды модоной хоолой бооно гэһэн удхатай. Синтетикэ бүд һалхинда таһараа үмхирѳѳшье һаа, ооһор зандаа удаан байдаг. Аха үеын зон арадайнгаа ёһо гурим мэдэхэ, теэд залуушуул энээниие зүбөөр ойлгоногүй. Хадаг уяжа ябаһан зониие харабал, уяхагүй, сээрлэхэ тухай ойлгуулха хэрэгтэй. Хэрбэеэ модондо уяатай хадагуудые харабал, тайлаад, тэндэнь лэ хайлуулхада болохо. Лама санаартан уяатай хадагуудые зорюута суглуулжа, субаргын баригдажа байгаа һаа, шүндэ оруулдаг, мүн хайлуулдаг гээшэ. Мүргэлэй газараар ябабал, хадаг уяха бэшэ, харин һү, сай, сэржэм үргэхэдэ болохо. Сэдьхэлээрээ зальбаржа, үргэл хэхэнь шухала.
