Шатараар хонжобо

Урда сагта хоёр хүн мэлзээтэйгээр шатар наадажа байгаа. Сагаан шатараар наадагшын ябаха ээлжээн болонхой. Үсөөхэн ябадалай удаа мат болохо, үгышье һаа бүхы юумэеэ алдаха шэнжэ ерээ. Сагаан шатараар наадагшань тэрэ дары ехэхэн бодолдо абтаад һуухадань, хажуудань хаража байһан бэринь нэгэ арга олобо хэбэртэй. Теэд үгэ забһарлажа хэлэхэ аргагүй байһандаа, өөрын олоһон аргаяа хадам абадаа иигэжэ хэлэбэ ха:
- Агаар муухай, һалхинай боложо байхада, аба, танай ажаггүй һуужа байгаа һаатнай, би уяатай морииетнай табижа үгөөд, хасаг тэргыетнай һамшажа түлөөд, шарагшан тэмээндээ хоёр хүүгэдээ тээгээд ябашахаб даа.
Бэриингээ сэсэн ухаатайень мэдэхэ байһан сагаан шатараар наадагшань эдэ хэлэһэн үгэнүүдынь лаб ушартай, удхатай байһан байха гэжэ бодомжолжо үзэбэ: «Морёороо хара шатарай бэрсын хүлыень хаажа, һула үгөөд эдюулхэдэм, тэмээн даб гэхэ...»
Тиигээд бэриимни хэлэһэн үгэнүүд удхатайл хаш, тэмээндэ хоёр хүүгэдээ тээгээд ябаһантай адли бэшэ гү гээд, тэрэ ёһоорнь ябан гэхэдээ, хара шатараар наадагшаяа диилэжэрхибэ.
Тэрээнһээ хойшо сэсэн ухаатай бэриеэ улам бэшэрдэг болоо бэлэй.

Сээрэй ушар

Урдын урда сагта нэгэ айл байһан гэхэ. Хүбүүниинь һамга абажа, шэнэ бэриин буумсаар, хадам эжынь олон юумэ сээртэйгээр хэлэхые һургадаг байба.
Нэгэтэ энэ айлай шэнэ бэри уһа асараад, хүнэгөө табимсаараа, хадам абадаа гүйжэ ерээд хэлэбэ ха:
- Аба! Бурхантын ара, бумбарганай энгэр, урсамалай саана, ургамалай наана ульмал ерээд, маймалыетнай татажа байна лэ!
Хадам абань юун гэжэ хэлэһыень ойлгожо ядаад:
- Юун, юун гэнэш даа? – гэжэ гайхаба.
Бэринь саашань үргэлжэлүүлнэ:
- Һэшхэгээ үргэлөөд, сэлсэрүүгээ дахуулаад, годолзуураа адхаад ошыт-ээ!
Хадам абань бүри юушье ойлгоногүй, энэ хүнэйл үри аад, юугээ хэлэнэ гээшэб гэжэ:
- Үгы, ойлгохоороор хэлыш! – гэбэ.
- Би хадам эжын зааһан сээртэй үгөөр хэлэнэлби даа, - гэжэ бэринь харюусаба.
Хадам абань:
- Юунэй сээрмээр болооб? Хүнэй ойлгохоор хэлыш, - гэжэ дабтаба.
- Сүмын арада, худагай гэртэ, голой саана, модоной наана шоно ерээд, хонииемнай татажа байна лэ. Аба! Та буугаа үргэлөөд, ургаа баряад, нохойгоо дахуулаад ошыт даа, - гэжэ бэриингээ хэлэхэдэ, абань ехэл мэгдэжэ:
- Ямар арьбанаар хэлэнэш, сээр-мээр гэһээр, хонидоо барюулхамнайл! – гэһээр гүйжэ гараба.
Яаража ошоходонь, арбаад хонин бажуулгашаһан байба.
Тэрэ гэһэнһээ хойшо хадам абань сээр-мээр гэлдэхэеэ болиё гэһэн ха.

Банша 

Нэгэ айхабтар халтантуу хадам эжы байһан ха. Тэрэ эжы бэриингээ хоол бариха болоо һаа, урид далда өөрөө садатараа эдижэрхёод, бэриеэ ехые эдинэш гэдэг байгаа ха.
Нэгэ удаа бэринь банша хэбэ. Баншаяа үйгөөд, гэртэ орожо, шэрээ һандалияа заһаха зуурань хадам эжынь хурдаханаар гаража, хэды банша шүүжэ абаад, үүдэнэй арада гараһан эдижэ зогсоно.
Сүлөө ороһон бэриин газаа, гэртэшье харахадань, хадам эжынь үгы. Тиихэдэнь бэри хадам эжымни хайшааб даа ошоо гээшэ гү гэжэ һанаба. Үгыдэнь нэгэ хэды банша эдиһүү гээд аяга соо хэжэ, тэрэнээ баряад, үүдэнэй саана ошон гэһээнь, эжынь банша эдижэ зогсобо.
Бэринь:
- Эжы, би танда банша асарааб, - гэбэ ха.

Хаанай сэсэн бэри

Урдань нэгэ хаан ехэ бэрхэ, ухаатай басагатай байгаа һэн ха. Нэгэтэ тэрэ басагыень баян сэрэгтэй хаан бэри болгохоёо эрибэ. Тиихэдэнь басаганай эсэгэ дуудажа асараад:
- Ши минии ганса басаган гээшэш, бэеэрээ өөрынгөө наһанай нүхэрые олохо ёһотойш, - гэжэ хэлэһэн хойноо нэгэ эрхи сэсэг үгэбэ. Тиигээд: - Энэ сэсэг дурлаһан хүндөө хаяарай, - гэжэ хэлэһэн байна.
Хоёр хоноод байхада, хаанай хори-гушан моритой хүбүүд урилдааха болобо. Хэды олон баян хаанай хүбүүдэй гүйлдэжэ гарахада, тэрэ сэсэгээ хаяагүй аад лэ, харин эгээ һүүлдэ ерэһэн үгытэйшэг хаанай хүбүүнэй урдаһаа хаяһан байна. Тэрэнэй һүүлдэ бүхы хаанарай суглархада, эсэгэнь басагандаа хэлэбэ:
- Миниишье зэргэ хаан бии, намһаашье үлүү хаан бии, ошожо ошожо, тэрэ тон үгытэй Гүрэ Ранза хаанай хүбүүндэ юундэ хаяабши?
Тиихэдэнь басаганиинь эсэгэдээ хэлэбэ:
- Адуу малаар баян - адаг баян, эрдэм бэлигээр баян - эрхим баян. Эдэ хүбүүдые харахадам, энэ хүбүүн эрдэм бэлигээр баян байба, өөрынгөө нүхэрые бэеэрээ шэлэ гэхэдэтнай, өөрынгөө дурлаһан хүбүүндээ хаябаб.
Тиигэжэ басаганайнгаа үгэдэ хаагдажа, Гүрэ Ранза хаанай хүбүүндэ басагаяа үгэхэ баатай болоһон юм.

Сэсэн бэри

Урда сагта ганса хүбүүтэй үбгэн эмгэн хоёр һууһан юм гэхэ. Бэриие буулгажа, хүбүүгээ гэр айл болгоод байтараа, нэгэтэ үглөөгүүр үбгэнэй хониёо бүридхэхэдэнь, нэгэ ямааниинь үгы байба ха. Тиихэдэнь үбгэн хүбүүнэйдээ ошожо, бэридээ хэлэнэ:
- Зай, бэри, нэгэ ямаамнай үгы байна. Бэдэржэ ерэхэ болоо гээшэ гүш?
Бэринь «зай» гэжэ ямаадаа бэдэрхээ ошобо ха. Тиин яба ябаһаар, арай гэжэ олоходонь, ямааень уһанай саада тээ, нэгэ модоной хажууда шоно эдижэрхиһэн байба. Бэри гэртээ шамдуун ерэжэ, эсэгэдээ хэлэхэ гэхэдээ, түрэдэ Шоно, Уһан, Модой гэжэ нэрэтэй хүнүүдтэ мүргэһэнөө һанаад, юуншье гэжэ хэлэхэеэ ойлгожо ядаба. Байжа байтараа, эсэгэдээ хэлэбэ:
- Аба, ойлгооройгты, түрэдэ мүргэһэн зоноо нэрлэхэ аргагүй байнаб. Урадхалай саана маарадагыемнай улидаг эдижэрхиһэн байна, - гэбэ.
Тэрээнһээ хойшо тэрэ бэри ехэ сэсэн бэри гэжэ тоологдоо һэн ха.

Баян хүнэй сэсэн бэри

зар дээрэ гансахан хүбүүтэй байгаад, ямар бэри ерэхэб гэжэ ехэ һанаашархана. Нэгэ хэды болоод, хүбүүниинь гэрлээ.
Нэгэтэ эсэгэ хүбүүн хоёр адуугаа эрье-хэеэ хээрэ гараа. Хүбүүгээ һуулгаад, эсэгэнь хэлэнэ:
- Минии тэрээгүүр адуугаа эрьеэд ерэхэдэмни, модон тогоондо мяха шанаад байгаарай.
Тиигээд эсэгынгээ хэды дайда эрьеэд ерэхэдэнь, хүбүүниинь мяхашье шанаагүй, тогоо хэхэмни гэжэ нойтон уляаһа нүхэлжэ һуугаа. Эсэгэнь тэрэ хүбүүгээ минаадажа минаадажа, гэртэнь харюулаа. Гэртээ ерээд, тэрэ хүбүүн һамгандаа хэлэнэ:
- Эсэгэмни модон тогоо хэхэ гээ. Минии модон тогоо хэхэ гэжэ уляаһа нүхэлжэ һуутар ерээд, минаадажа хаяа.
Тиихэдэнь һамганиинь хэлэнэ:
- Шангалаад нүхэлөөд, тогоо хэхэ ёһотой. Удаан шиигалжа һуугаа юм аалши? Тиихэдэшни һабаадаа бэзэ.
Саада үдэрынь эсэгэ хүбүүн хоёр баһа хээрэ гараба. Эсэгэнь хүбүүндээ мяха модон тогоон соо шанаха гээд, адуугаа эрьехэеэ ошоо. Ерэн гэхэдэнь, мүнөөхи хүбүүниинь баһа модо нүхэлжэ, тогоо хэхэмни гэжэ зобожо, ядажа һууба. Эсэгэнь харahаар лэ мэдээдхибэ, тиигээд хүбүүндээ хэлэнэ:
- Һамганшни толгойгоор обор хүн байна. Ябан ошон шиниингээ толгой бариха, тэрэ һамгаяа харюула, ондоо һамга асара.
Хүбүүниинь һамгаяа гэртэнь харюулжа, ондоо һамгатай болобо.
Тиигээд эсэгэ хүбүүн хоёр адуугаа эрьехэеэ гараба. Эсэгэнь баһа тиимэ юумэ хээд байгаарай гэжэ хүбүүндээ хэлээд ошобо.
Хүбүүниинь баһал модо нүхэлжэ, тогоо хэхэ гэжэ оролдожо һууба. Эсэгэнь хүбүүгээ бургааһаар һабаад, гэртэнь харюулаа. Гэртээ ерээд, һамгандаа юунэй түлөө сохюулһанаа хэлэжэ үгэбэ.
Тиихэдэнь һамганиииь хэлэнэ:
- Сохюулхагүй юумэндэ сохюулжа һуугаа юмши, эсэгынгээ ерэхэдэ, модо үзүүрлээд, шоро хээд, мяха шараад байхагүй!
Тэрээнэй һүүлдэ хээрэ гарахадаа, һамганайнгаа хэлэһээр, хүбүүн мяха модондо хадхаад, шараад байба. Эсэгэнь ехээр баярлаа. «Одоол энэ хүбүүмни сэсэн һамгатай болоод байна, үхэхэдөөшье һанаашархахагүйб», - гэжэ ойндоо һанаба.
Нэгэтэ эсэгэнь холо газар наймаа хэхэм гэжэ ошоод, ондоо хаанда баригдаба. Алахаяа байхадань хэлэнэ:
- Минии ганса бэе алаад, хооһоор үлэнхаар, баян минии зөөриһөө нэгэ заримыень хубаалдажа асарыт. Би танда гурбан зуун сагаан хони, гурбан хара хуса үгэхэ аргатайб.
Мүнөөхи хаан зөөридэнь эдеэрхээд, гурбан һэлмэтэй хүниие баян хүнэй дайда тээшэ гаргаба. Тиихэдээ тэрэ баян хүн гэртэхиндээ иимэ бэшэг бэшээд үгөө:
- Гурбан зуун сагаан хонёо абаад ерээрэйгты. Гурбан хара хусын нэгыень өөрынгөө дайдада алаарайт, нүгөөдэ хусыень зуураа алаарайт, гурбадахииень эндээ ерээд алаарайт, - гэбэ.
Тэрэ зураһан юумыень хэншье ойлгожо ядаа. Ганса сэсэн бэринь ойлгоод, гурбан зуун сэрэг абаад гараба. Тиихэдээ хаанай хүнүүдэй нэгыень дайда дээрээ алаад, хоёрдохииень харгыдаа, гурбадахииень харгы заалгажа ошоод, дайда дээрэнь алаа. Гурбан зуун сэрэгшэдээрээ дайлаад, тэргын мөөртэ уяатай һууһан эсэгэеэ абаад ерээ ха.

You have no rights to post comments