Хүхюун зугаатай оршондо, али хүндэ хүшэр үедэ гү, илгаагүй, буряад уладайнгаа урма зориг бадаруулжа, зүрхэ сэдьхэлыень баясуулдаг дуушадайнгаа дундаршагүй бэлиг шадабаридань доро дохин баярлая.

   Хэнэйшье мэдэhээр, нютаг ороноо хүн зониинь лэ шэмэглэдэг, нэрыень дээрэ үргэн суурхуулдаг гээшэ.

   «Алтан гургалдай»

   Сэдьхэл хүдэлгэмэ дуунуудайнгаа аялга үндэр тайзан дээрэhээ зэдэлүүлжэ, аяар холуур Ага нютагаа суурхуулhан зоной нэгэн гэхэдэ, Согто-Хангил нютагай Бадмажаб Батомункуев болоно. Энэ хүн Урда-Агаhаа уг гарбалтай шарайд омогой Түгдэмэй Батомүнхэ ба Бооржо нютагта тоонтотой Ошорой Дабаагай Боро хоёрой гэр бүлэдэ 1953 ондо 33 партизануудай хүүтэртэ алтан дэлхэй дээрэ түрэhэн юм. Долгор эгэшэтэй, Батор-Мунко ахайтай байhан. Багаhаа өөрэ, hонорхон, хошонгууша, шалюухан, эрхэхэн, бэрхэхэн одхон хүбүүхэн ахай, абгайгаа дахаhаар үндыhэн гээшэ.

   1957 ондо Батомүнхэ ахатан Тулмасаанhаа Согто-Хангилай Таhархай гэжэ газар зөөжэ ерэhэн. Долгор абгайнь хөөрэhые дурсая: «Хара багаhаа Бадмажабнай дуулаха, хатарха, барилдахашье дуратай байhан. Аба эжы хоёрнай дууладаг hэн. Абамнай барилдаха дуратай, хүүгэд байхадаа, шонын нүхэн соо ороод, гүлгыень абаад гарашадаг, доро зүрхэтэй үхибүүн байhан ха».

   Бадмажаб нютагайнгаа hургуули дүүргээд, Номгон Далайн флодто гурбан жэлэй туршада алба хаагаа. «Командованиин зүгhөө шагналнуудай - хүндэлэлэй грамотануудай, баярай бэшэгүүдэй маанадые баясуулан ерэжэл байдагынь мартагдадаггүй», - гээд абгайнь хөөрөөгөө үргэлжэлүүлээ hэн. Һүүлээрнь Балданай Цырэнэй Бадма-Рага басагантай хуби заяагаа ниилүүлжэ, айл бүлэ болон түбхинөө. Халуун дуранайнь гэршэ гурбан хүбүүд: Барас, Болот, Баатар хойно хойноhоо hубарилдан гаража, басаган үри Татьяные дахуулаа hэн.

   Ажалайнь намтар хараха болоо hаа, иимэ байна. Олон жэл түрэл колхоздоо жолоошоноор, трактористаар, комсомол-залуушуулай «Галхан» гэhэн хонин бригадын һурган хүмүүжүүлэгшээр (наставник), хонишоноор, үхэршэнөөр хүдэлhэн түүхэтэй. Ямаршье ажалда хам оролсон, үрэ дүнгүүдые харуулжа, шагналнуудта хүртэжэ, колхоз соогоо хүндэтэй ябаа. Хамтын ажалай хажуугаар уран hайханай харалга-мүрысөөнүүдтэ хэды шэнээн хабаадажа, хонгёо hайхан хоолойгоороо нютагайнгаа нэрэ нэрлүүлжэ, Агын талын омогорхол боложо ябаhан гээшэб! Тойрогойнгоо соёлой ажалшадаар хамта Румыни, Монгол гүрэнүүдээр болон Буряад Республикаар, Усть-Ордагай тойрогоор бэлигээ харуулжа, олоной магтаал хайрада хүртэhэн.

   1988 ондо Агадамнай түрүүшынхеэ СССР-эй арадай артист Лхасаран Линховоиной нэрэмжэтэ дуушадай уласхоорондын конкурсын үнгэргэгдэхэдэ, Бадмажаб Батомункуев талаан бэлигээ сээжэ дүүрэн сэлижэ, шадамар бэрхээр, онсо уян, ирагуу зөөлэхэнөөр арадайнгаа дуунуудые дуулажа, 1-дэхи шатын лауреат болоо hэн. Гэр бүлэдэнь энэ илалтын саашадаа үеhөө үедэ үргэлжэлэлтэй, дэмжэлтэтэй болоhониинь тон hонирхолтой. Бадмажаб Батомункуев 1995 ондо Улаан-Үдэ хотодо үнгэргэгдэhэн Гэсэрэй 1000 жэлэй ойн баярта зорюулагдаhан бүгэдэ буряадай найр нааданда «Арадай дуун» янзада 60 гаран хүн соо илажа, «Алтан гургалдай» гэhэн тон дээдэ нэрэ зэргэдэ хүртэхэ үндэр заяатай байгаа.

   2000-аад онуудта Лхасаран Линховоиной нэрэмжэтэ дуушадай уласхоорондын конкурсдо ба бүгэдэ буряадай «Алтаргана» фестивалиин нилээд хүндэхэн мүрысөөнүүдтэ шалгаржа, лауреадай үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэхынь талаанда Барас хүбүүндээ, Мунко ашадаа ерээдүйн арюун харгы зам нээhэн тухайнь хэлэмээр. Дээрэ дурсагдаhан шагналнуудаараа дээгүүр хэмжээнэй эрилтэнүүдые үхи хүүгэдтээ табиhаниинь ехэ удхатай байгаа гэжэ мүнөөдэр тобшолхоор. Сагай хүрдын эрьесэ хэлэшэгүй түргэн байна. 2000 ондо эгээл хайрата наhанайнь нүхэр Бадма-Рага үбшэндэ дайрагдажа, бурхандаа мордоо. Удаан болонгүй, гай тодхор дайралдажа, сэгнэшэгүй бэлигтэй дуушан Бадмажаб Батомункуев 2003 ондо алтан дэлхэйтэеэ хахасаа hэн.

Олоной дунда он жэлээ багсаажа,

Ошоhон замшни омог зандаа байдаг hай.

Хүн түрэhэн хабаяа хэблэжэ шадаhаншни

Хэтэ мүнхэдөө хэрэг дээрэш үлэдэг hай.

 

   Морин эрдэнидэ соло дуудаа

   Батомункуевтанай бүлэ тойрог соогоо мэдээжэ юм. Ехэ Барас хүбүүн абынгаа бэлиг абажа гараhан. Тиибэшье дуушан бүхэнэй өөрын дабташагүй бэлигтэй байдагынь эли. Агын Буряадай тойрогой үндэhэтэнэй дуу хатарай «Амар сайн» театрай гол дуушан Барас Батомункуевай 2005 ондо үнгэргэгдэhэн Лхасаран Линховоиной нэрэмжэтэ 8-дахи конкурсдо 2-дохи шатын лауреат болоходонь, сэдьхэл доhолгомо альга ташалгаар нютагайхидай угтаhаниинь мартагдадаггүй. 2016 ондо Улан-Үдэдэ үнгэргэгдэhэн «Алтаргана» фестивальда «Мориной соло» гэжэ шэнэ янзада Барас Батомункуев ялас гэмэ илалта туйлажа, хүн зондоо баhал ехэ баяр бэлэглэhэн юм. Малшанай хүбүүн хадаа багаhаа морёор гүйлгэхэ дуратай Барасай морин эрдэниин соло дуудангүй байхань аргагүй hэн. «Шүдэрлүүлhэн морин» гэжэ мэдээжэ дууниинь олон хүнэй дура татадаг гэжэ онсо тэмдэглэе. Үхибүүн байхадаа, абынгаа зааhан «Алтаргана» дуу гүйсэдхэхэдэнь, харагшадай зүрхэ сэдьхэлдэ ямар бэ даа нэгэ ондоохон мэдэрэл түрэнэ гэжэ ойлгохоор байдаг hэн. Үнэхөөрөөшье, сээжэ зүрхэнэйнгөө гүн сооhоо мүндэлhэн hайхан абяагаараа арад түмэнэйнгөө шэхэ хужарлуулха, зүрхэ сэдьхэл хүдэлгэхэ арга гээшэ бурханhаал үгтэhэн табисуур.

                                             Мунко Батомункуев. 

 

   Хүн бүхэнэй хуби заяанай харгы элдэб олон дабаануудтай, үндэртэй, набтартай байдаг. 2016 оной үбэл үйлэ гашуудал боложо, Барас Батомункуев алтан дэлхэйhээ халижа, хада гэртээ мордоо hэн даа...

   Угаар дамжаһан бэлигтэн

   …Бурхан багша эгээл дуратай хүүгэдээ энэ алтан дэлхэйдэ эльгээхэдээ, тэдэнээ уралигта хабаатай хүн болгожо табидаг гээд буряад арад хэлсэдэг.

   Мунко Батомункуев бага балшар наhанhаа хүгшэн абындаа мал ажалдань шадахысаа хамhалсадаг байгаа, табатайхан наһанһаа мори унажа hураhан. Адагуусан эрдэниие хайрлаха сэдьхэлтэй, тэрээндэ дуратайгаар үндыhэн. Гэр бүлынгөө дуушадай гурбадахи үе түлөөлжэ элирhэн Мунко хүбүүн Агын 1-дэхи дунда hургуулиин 8-дахи ангиин hурагша байхаhаа дуулажа эхилhэн юм. Тиихэдэ хүгжэмэй багша Александра Дагбаевна Ринчинова Мункые шагнажа, дуушан болохо хоолойтой байhыень ойлгуулhан юм. Саашадаа Мунко «Залуу наhан» ансамбльда дууладаг болоо. «Оюун бэлигээ - Ага нютагтаа» гэжэ фестивальда хабаадан, илажа гарадаг hэн. Энэ үедэ Сэсэг Очировна Лхамаева багшань тон ехэ нүлөө үзүүлээ, ехэ юумэндэ hургаа.

   СССР-эй арадай артист Дугаржаб Дашиевай нэрэмжэтэ, Болгарида «Славянский базар» гэжэ үхибүүдэй ба залуушуулай соёл урлалай конкурснуудай лауреат болонхой. П.Чайковскиин нэрэмжэтэ хүгжэмэй колледж дүүргэhэн Мунко 2016 ондо Улаан-Үдэдэ үнгэргэгдэhэн «Алтаргана» нааданда «Буряад эстрадна дуун» янзада илажа гараhан юм. Колледжын оюутан байхадаа, мэдээжэ багша Вячеслав Елбаевта заалгажа, буряадайнгаа үндэhэн онсо маяг, өөрсэ шэнжыень шэнгээн абаа.

   2020 ондо СССР-эй арадай артист Лхасаран Линховоиной нэрэмжэтэ дуушадай 13-дахи уласхоорондын онлайн-конкурсдо Мунко Батомункуев оюутадай хоорондохи тусхай мүрысөөнэй 3-дахи шатын лауреат болоо һэн. Мүнөө М.Глинкын нэрэмжэтэ Новосибирскын гүрэнэй консерваториин уянгата hайхан хоолойтой оюутан Мунко Батомункуев угаа дамжан түхөөгдэhэн талаан бэлигээ, нэрэ солоёо хүсэл оролдолгоороо холо ойгуур суурхуулжа ябана гэхэдэ, алдуу болохогүй.

   Батомункуевтанай бүлын намтар үри хүүгэдэйнь, аша зээнэрэйнь гэр бүлын баяраар дабшаhаар. Арад зондоо магтуулhан дууша бүлын алдар нэрэ олоной сэдьхэлдэ үлэнхэй, сууряатан зэдэлжэл байха.

   Цыбжит ЧИМИТЦЫРЕНОВА, Ага тосхоной эхэнэрнүүдэй «Агинчанка» зүблэлэй түрүүлэгшэ.

You have no rights to post comments