Өөр тухайгаа хэлэбэл, бага наһанһаа нагаса эжы болохо Хүнхэр, Будалан нютагуудай уран оёдолшон Галдан Гармын Үзэм эжыдээ заалгаад, бүдөөр бүтээһэн хүүхэлдэйнүүдтэ дэгэлнүүдые оёжо һураа бэлэйб. Нагаса эжы буряад дэгэлэй янзануудые, яагаад арһа элдэхэб, утахаб, малгайн илгаа танюулжа, гутал оюулжа, эрмэг шэрүүлжэ һургаа бэлэй.
Согто-Хангилайнгаа һургуули-да 1980-1990-ээд онуудта гэрэй ажал хэхэ шадабариин хэшээлэй багшаар хүдэлхэ сагтаа «Буряад хубсаһанай оёдол һэргээн бодхоолго» гэһэн программа зохёогооб. Дунда ангинуудта кружок ябуулхадаа, «Буряад хубсаһанай гоёолто шэмэгүүд» гэжэ программа хэрэглээб. Эдэ 2 программа 1992 ондо Россиин Федерациин Эрдэм һуралсалай яаманда экспертизэ гараһан. Агын Буряадай тойрогой олон багшанар эдэ программануудаар хүдэлдэг байһан.
   Тэрэ сагһаа эхилжэ, нютаг нютагаар ябажа, үндэр наһатай уран абгайнартай танилсажа, буряад хубсаһанай оёдолой онсо илгааень, яагаад оёдог нюуса тайлбарииень шэнжэлээб. Эдэ абгайнарай шадабарииень согсолон, Улаан-Үдын, Улаан-Баатарай, Ага тосхоной, нютаг нютагай музейнүүдээр ябажа, үни сагта оёһон эмгэн эжынэрэй ажалыень жэшээлэн хаража, мүнөө үеын үндэр гоё бэетэй, тэгшэ мүртэй басагад бэреэдэй бэедэнь тааруулан, хэб хэжэ оёдогби.
   2017 ондо «Элинсэгэйм алтан шүрбэһэн» гэһэн харалга-мүрысөөндэ хабаадаа һэм. Мүрысѳѳнэй тон түрүүшын эрилтэ гэхэдэ, нэрлэһэн сэдэбэйнгээ удхыень тодо элеэр харуулһан, тайлбарилһан хубсаһанууд байха ёһотой. Шүүгшэдэй харюусалга тон ехэ, юундэб гэхэдэ оёдолшодой үдэр һүнигүй хэдэн һараар, жэлээр хэһэн ажал байна ха юм. Хажуугаарнь олон хүнүүдэй оёһон бүтээлнүүдые суглуулжа, өөрынгөө болгоод, нэрэ хээд ябаха зон байдаг. «Алтарганын» харалгануудта ябадагби, тэндэхи ажалнуудые хараһанби, телефон соомни үни заяанай буулгаһан фото-зурагууд бии.
   Хилын саанаһаа, Монгол оронһоо хүдөөдэ малшан яба-һан наһажаал бүлэнэрэй саг сагтаа үмдэжэ ябадаг хубса-һа харуулхада зохидшоохоор, хүндэлмөөр байна. Эдэ зон үеһөө үедэ үмдэдэг буряад хубсаһаяа тон дээгүүр сэгнэдэг.
   Шүүгшэд малгайһаа эхилээд, гутал хүрэтэрнь харана. Хүшөөһэн, нэмжээһэн, хүбөө, торгон, хара хилэн, арһан – эдэ бүгэдэ дэгэлдээ таарама байха ёһотой. Саашань хэлэбэл, гоёолто шэмэгүүдынь - даруулга, туйба, үһэнэй тулам. Хара хилэн үһэнэй тулам һиилэмэр мүнгөөр хэһэн хээ угалзануудтай байдаг, шүрөөр, хубаар гоёогдодог. Буряад эхэнэр үһэеэ харуулдаггүй, хилэн тулам соогоо хээд ябадаг байһан. Зарим нэгэн тайзан дээрэ басаган дэгэлтэй гарахадаа, мэдэхэгүй дээрэһээ үһэеэ хоёроор гүрөөд гарана. Хадамда гарахадаа, үһэеэ хахалжа, хоёроор гүрэдэг. Үгышье һаа, томо болоһон басагад наймаар гүрэһэн үһэтэй ябана. Эдэ мэтэ алдуунууд оёдолшоной ажал доошонь дарана.
   Эртэ урда сагһаа хойшо лама санаартаниие хүндэлжэ, һамган болоһон эхэнэр улаабтар үнгөөр дэгэл оёдоггүй байһан. Мүнөө сагта улаан дэгэлтэй һамгад ябадаг. Эдэ мэтые бидэ нангинаар сахиха ёһотойбди. Һамган дэгэлэй оёдол олон эрилтэнүүдтэй. Заха, узуур, булуубша, хүбөө, тохоног, туруун, татааһан, хуняаһан – дэгэлэй зүйлнүүд эзэндээ тааруу, хормой шагайсаа, уужа дэгэл дээрэ хоноомо зохидоор һууха ёһотой. Энэ мүрысөөндэ хабаадагша Чимит-Цырен Батодалаевагай оёһон хубсаһан эрилтэнүүдые сахин оёгдоһон гэжэ сэгнэгшэд элирүүлээ.
   Эрэ хүнэй дэгэлэй оёдолдо эрилтэнүүд баһал олон. Гоёлой дэгэл бодхомол захатай байха. Хара хилэн заха дээрэ 1,5-2 см үргэнтэй улаан хоргой дабхасан гоёогдодог, тэрэниие гурбан оёдолоор хүшөөд, досоонь тэмээнэй нооһо шургуулха. Энгэрэй улаан үнгэтэй хоргойдо баһал тиимээр хэхэ ёһотой.
   Агын буряадууд анхан сагһаа сээжыень үргэлжэдэнь абаад, хормойдонь ташаа оруулжа оёдог байгаа. Мүнөө сагта Шэнэхээнэй, Монголой зарим оёдолшод бэлэн мүрөөр дундуурнь залгаад, ташаагүйгөөр оёно. Энгэр талын хээ угалзын залгалаа нэгэ миллиметр һэлгүү хэхэдэнь, оёдолшоной ажал муугаар хэгдэһэндэ тоологдоно. Тоолохо болоо һаа, олон юумэ хэлэхээр.
   Гурбадахяа эмхидхэгдэһэн «Элинсэгэйм алтан шүрбэһэн» мүрысѳѳн ехэ эмхитэйгээр үнгэргэгдөө, дээгүүр сэгнэлтэдэ хүрэмөөр байгаа. Үбэр Байгалай хизаарай үндэһэн соёл хүгжөөхэ үүргэтэй түбэй ажалтад бэлэдхэлэй ехэ ажал ябуулжа, буряад хубсаһанай ёһотой һайндэр болоо. Уран оёдолшодой зүгһөө тэдээндэ халуун баярые хүргэнэбди.

You have no rights to post comments