Артист, уран шүлэгшэн
Чингис Цыренович Гуруев - Россиин габьяата артист, Буряадай арадай артист, Россиин Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, Соёл урлалай Петровско академиин гэшүүн-корреспондент, Россиин Сэтгүүлшэдэй холбооной гэшүүн, Россиин Театрай хүдэлмэрилэгшэдэй холбооной гэшүүн. Тэрэ түрэл буряад хэлэнэйнгээ, соёлой ба уран зохёолой «харанхы гүнзэгы нүхэнэй амһарһаа» мултарха хэрэгтэ ехэ хубитаяа оруулдаг габьяатай.
«Харгы», «Үндэр тэнгэри», «Хэбэд номхон Хэжэнгэмни», «Үлзы хэшэг», «Хуһахан», «Амин гол», «Найдал» гэhэн шүлэгүүдэй ба прозын номуудые хэблүүлhэн. Тэрэнэй хажуугаар «Алдуу» гэжэ зүжэгынь Буряадай драмын театрай тайзан дээрэ табигдаhан байна. Мүн лэ Чингис Гуруевай элитэ хүгжэм найруулагша Владлен Пантаевтай хамта зохёоһон олон hайхан дуунууд үргэн Буряадта мэдээжэ.
Чингис Гуруевай эрхим зохёолнууд һурагшадай уншаха хрестомати болон һуралсалай номуудта оруулагданхай юм. Уран зохёол бэшэхын хажуугаар Чингис Цыренович монгол хэлэнһээ оршуулгануудые хэдэг. Балжиннямын Пүрэвдоржын «Даяаншын хашалан», Ринчинэй Чойномой «Туужануудые» оршуулжа, ном хэблүүлһэн байна...
2020 оной эрхим номууд
Буряад Республикада жэл бүхэндэ шэнэ номуудай үзэсхэлэн дэлгээгдэжэ, эрхим номууд тэмдэглэгдэдэг заншалтай.
Yнгэрэгшэ 2020 ондо тус хэмжээ ябуулга онлайн аргаар үнгэргэгдэhэн байна. Тэрэнэй дүнгөөр, «Жэлэй эрхим ном» гэжэ янзада «Буряадай геройнууд» гэжэ ном шэлэгдээ. Агуу Илалтын 75 жэлэй ойдо зорюулагдаhан тус согсолбори номой авторнууд - Тимур Дугаржапов, Сергей Басаев, Александр Тармаханов.
Буряад хэлэн дээрэ хэблэгдэhэн эрхим номой нэрэ зэргэдэ «Һанаа бодо-лой угалзанууд» гэһэн ном хүртэбэ. Тус ном соо алдар суута уран зохёолшо, Буряадай түрын дуулалай автор Дамба Жалсараевай зохёолнуудые Рада басаганиинь хэблүүлhэн байна.
Мүн лэ эндэ Цындыма Бабуевагай буряад хэлэн дээрэ оршуулһан Алексей Тенчойн «Сагаахан заан Ланченкар» гэжэ ном тусхай шанда хүртөө.
«Хэблэлэй эгээл эрхим ном» гэһэн янзада «Бэлигэй толи. Зерцало мудрости» ном үндэр сэгнэлтэ абаһан байна.
Александра Дугаровагай «Гурбан онтохонууд. Три сказки» гээд ном хүүгэдтэ болон эдиршүүлдэ зорюулагдаһан эрхим ном гэжэ нэрлэгдээ.
«Ангирай гуниг»
Урда жэлдэ Цырен-Дондок Хамаевай «Ангирай гуниг» гэhэн ном буряад хэлэтэ номуудай дунда эрхим боложо шэлэгдэн, олон уншагшадта hайшаагдаhан байна.
Ангир шубуун эжэлээ алдабал, үлэһэн бүхы наһандаа гансааран ябадаг гэжэ хэлсэдэг, тиимэһээ буряад зон ангир шубуу алажа болохогүй гэhэн заншалтай. Тус туужа соо хүн ба байгаали хоёрой хоорондоо таһаршагүй бүхэ холбоотой тухай хэлэгдэнэ. Хамаг юумэн үйлын үрын хойшолонтой гэжэ автор һануулна. Ажал хүдэлмэри, ажабайдал тухай холуур тойруулжа бододоггүй, үдэр үнгэрбэл дүүрээ гээд ябадаг Ёдогон - хүнэй үргөөдэһэн гэжэ нютагаархиниинь хэлсэдэг, гартаа буу барижа, наһанайнгаа буруу харгы шэлэнэ. Тэрэ байгаалиин дайсан боложо, тэрээнһээ хатуу шэрүүн хэһээлтэдэ хүртэнэ.
Мүн лэ «Алтан үлгын дуушад» гэhэн янзада Эрдэни Дугаровай үхибүүдтэ зорюулhан зохёолнууд үндэр сэгнэлтэдэ хүртэhэн байна.
Мүнөө сагта, ургажа байhан үетэниие хүмүүжүүлхэ үүргын тон ехэ удха шанартай болоод байхада, үбгэ эсэгэнэрэйнгээ ёһо заншал хэрэглэжэ, үхибүүдэйнгээ ухаан бодол хүгжөөхэнь, аман хэлэлгыень баяжуулхань шухала.
Аман хэлэлгэ хүгжөөлгын хэрэгтэ арадай аман зохёол, тэрэнэй тоодо тоолуурнууд үргэнөөр хэрэглэгдэнэ:
«Нэгэн, хоёр, гурба,
Нэрэ шинии хэн бэ?
Дүрбэ, таба, зургаа, долоо
Дүү шинии хэн бэ?
Найма, юһэ, арба,
Наһан шинии хэды бэ?
Хэн гээшэбши, хэлыш,
Хэды тоо мэдэхэбши?» - гэхэ мэтын олон һонин тоолуурнууд Эрдэни Дугаровай ном соо үгтэнхэй.
Сагаахан заанай илалта
Һүүлэй жэлнүүдтэ буряад хэлэн дээрэ хэблэгдэhэн шэ-нэ уран зохёолнууд – рассказууд, туужанууд, романууд г.м. үгы шахуу. Алексей Гатаповай «Тэмуджин» гэhэн дүрбэн номhоо бүридэhэн Чингис хаан тухай ехэ роман ород хэлэн дээрэ бэшэгдэhэн.
Александр Лыгденовэй «Нүүдэлшэд» гэhэн туужа соо ХVII зуун жэлэй эхин багта Монголой, Хитадай, Манжын хаашуулай эбээ таhаржа, хоорондоо хёмороо үүсхэжэ байһан саг харуулагдана. Теэд тус туужа сонгоол-сартуул нютаг хэлэн дээрэ найруулагдаhан тула үргэн уншагшадай танилсахань бэрхэтэй.
Ага нютагhаа гарбалтай, ородоор бэшэдэг Алексей Тенчой гэжэ уран зохёолшо-ламын сагаахан заан тухай номууд Росси дотор ба хари гүрэнүүдээр ехэ элитэ болоhон. Буддын шажанай багша, оюун бэлигтэй уран найруулагша юрын зоной байдал юртэмсын нюусануудтай холбожо, олондо hонирхолтой ба туhатай зохёолнуудые хэблэдэг.
Агын тойрогто
Yнгэрэгшэ 2020 ондо Агын тойрогой уран зохёолшод аша үрэтэйгөөр хүдэлөө гэжэ тэмдэглэхэнь шухала. Уран зохёолой алтан абдар Батожаргал Гармажаповай «Бүхэшэгүй зулын гэрэл» гэhэн номоор баяжаба. Тэрээн дотор 1920-1930-аад онуудта Үбэр Байгалай ажалша бүхэриг, сүхэршэгүй зоригтой улад түмэнэй Монгол руу нүүжэ ошоод, олон тоото бэрхэшээлнүүдые дабажа, шэнэ байдал бодхооhон тушаа хэлэгдэнэ.
С.Махабадаровагай ном.
2020 ондо элитэ уран шүлэгшэн, уран зохёолшо, оршуулагша Цындыма Бабуевагай «Буряад гэдэг бурхан нэрэмнай» гэжэ шүлэгүүдэйнь согсолбори ба «Мэдэгдээгүй Дагина» гэhэн шэнэ романиинь «нара» хаража, уншагшадые баярлуулба. Роман соо манай нютагта үнэн болоhон ушарнууд дээрэ онсолон, талын нүүдэлшэдэй үльгэр домогууд, ёhо заншалнууд мүнөө сагтай холбоотойгоор ба hонирхолтойгоор харуулагдана. Зохёол уншахадаа, манай элинсэгүүдэй айхабтар сэсэн мэргэн, гүнзэгы удхатай hургаалнуудые ойлгожо, баян түүхээрнь омогорхожо эхилнэш.
Цындыма Бабуевагай зохёолнууд ба оршуулганууд «World Poetry 2017» гэhэн Бүхэдэлхэйн уран шүлэгэй антологидо, Монголой «Улираг ба зохиолч», «GUNU» гэжэ журналнуудай нюурнуудта толилогдоhон.
Агын тойрогой уран зохёолой байдалда үшөө нэгэ шухала ушар болоhон байна. Светлана Махабадаровагай шэнэ шүлэгүүдэйнь согсолбори Виктор Балдоржиев ород хэлэн дээрэ оршуулжа хэблүүлээ. Тиигэжэ хоёр оюун бэлигтэй уран найруулагшадай хүсөөр «Түрэлхи хэлэн. Родная речь» гэhэн ном «нара» хараба.
Буряад хубсаhанай соло дуудаhан, юрын байдалай дуугаар жэнгирhэн, юртэмсын таабаряар hэбиhэн, хүнэй сэдьхэлэй хүбшэргэйн аялгаар уянгатаhан шүлэгүүдэй мүрнүүд зүрхэ сэдьхэл шэмшэрүүлнэ, гуниг, баяр түрүүлнэ. Ород оршуулгатай буряад шүлэгүүд – хоёр хүнэй хөөрэлдөөн, нюуса шэбэнэлдээн…
Баярма Баторова.
