«Ехэ үхэр ерэн хабһатай...»
Урдын буряадай заншалаар ёhото эрэшүүл хүлэг мори ургалжа мордоод, хурдан солбоноор харайлгадаг, бүхэ барилдаанда илажа, агнууриин үедэ мэргэнээр харбахаhаа гадна таабаринуудые мэргэнээр таажа тайлбарилха ёhотой. Тиимэ хүсэтэй, шамбай бэетэй ба хурса ухаатай бүһэтэйшүүл дээдын бурхадай адистай, тусхай заяатай хүнүүд гэжэ тоологдодог байhан.
Yбэлэй hүниин утада талын нүүдэлшэд үльгэр домогуудые, оньhон үгэнүүдые түүрээжэ, таабаринуудые таажа мүрысэдэг байhан заншалтай.
Тиигээд шүүгдэгшэдые шанга хэһээдэг байhан. Yгы, улаан бургааhаар шабхададаггүй, Египедэй заншалаар саазалдагшьегүй, харин шог ёгто хоротой дуунуудые зорюулжа, наадалан шүүмжэлдэг байhан заншалтай.
Таабаринууд юрын боро байдалай ба үйлэ хэрэгүүдэй үнэн бодото удха шанар hанагдаагүй гүнзэгыгөөр ба hонирхолтойгоор харуулдаг ушартай. Таабари тааха, шэнэ таабари hанаха хэрэг хүнэй, илангаяа үхибүүдэй зохёохы уран бэлиг хүгжөөдэг, ухаан бодолыень хурсадхадаг. Уран зохёолшодой, уран дархашуулай, уран зураашадай оюун бэлигыень мүлижэ, «гурбадахи» нюдыень нээхэ аргатай буряад арадай шэдитэ таабаринууд!
Жэшээнь, «Нүхэд» гэжэ таабари таажа туршагты. Хэн таагааб? Тайлбаринь: «һэеы гэрэй хананууд». Али гэбэл иимэ таабаринууд: «Эшэгэнэй эбэрнүүд иишээ тиишээ» (гэрэй булангууд); «Баабгайн бүhэ эбхэжэ ядааб» (харгы).
Гуламтын гал тухай таабаринууд
Буряад арадай байдалай эхин – наран найжын hүлдэтэй гуламтын гал тушаа таабаринууд шухала hуури эзэлдэг. Тэрээн соо гал олон нюуртай: дулаахан гуламтын дүлэнэй, hүрөөтэ түймэрэй, зэрлиг дошхон мориной, ууртай хүнэй, хүдэр залуу хүбүүнэй г.м.
«Дайда дээрэ аршамааршье хэмнэхэгүй, шэгнүүрээршье хэмнэхэгүй юун бииб?»; «Хүреэ соо солбон морин собхордог» (гал).
Буряад таабаринууд үни урдын сагhаа эрдэмтэдэй анхарал татадаг. Yшөө 1859 ондо Н.С.Болдоновой «Буряад арадай үгүүлэлнүүд» гэhэн таабаринуудай суглуулбари хэблэгдэhэн байна. Саашадаа Б.Норбоев, М.Хангалов, Ш.Базаров, А.Руднев, И.Мадасон болон бусад шэнжэлэгшэд буряад таабаринуудтай номуудые толилhон.
Таабари-дуунууд
Буряад таабаринууд элдэб янзын байдаг: таабари-асуудал, таабари-зорилго, таабари-даабари г.м. Тэдэнэй дунда «Таабари-дуунууд» ехэ дэлгэрэнги hэн:
Асуудал:
«Удхажа hууhан галаймнай
Узуур үндэhэниинь хаанаhаа бэ?
Ушаржа hууhан бэеымнай
Уг гарбалынь хаанаhаа бэ?»
Харюу: «Удхажа hууhан галнай
Уула сахюур хоёрhоо лэ.
Ушаржа hууhан бэемнай
Ураг эльгэн хоёрhоо лэ».
Энэ мэтээр манай элинсэг хүхюутэй шог ёгтын, ёhо заншалай, hургаал заабариин таабари-дуунуудые гүйсэдхэжэ сэнгэн хүхилдэдэг, ухаа сэдьхэлээрээ хүгжэдэг байhан. Сугларагшад хоёр бүлэг боложо хубаараад, нэгэ талань таабаринуудые асууха, нүгөөдэнь тайлбарилан харюусажа бөөлэлдэдэг hэн ха. Ямар нэгэн таабари ябууд дундаа түргэн шүлэглэжэ зохёогоод, тэрэнээ аялгалан асуужа дуулахадань, нүгөө таладань мүн лэ ябууд харюуень зохёожо дуулахань ехэ орёо ха юм. Ухаагаа түргэн гүйлгэхын хажуугаар уран шүлэгөөр найруулжа, хонгёо hайханаар дуулаха хэрэгтэй байгаа. Таабари-дуунай мүрысөөнүүд ехэ хүхюутэй зугаатай, баяртай энеэдэ нааданай оршондо үнгэрдэг байhан ха. Хурса ухаатай, уран үгэтэй, нугархай хэлэтэй зоной наадан байгаа.
Манай элинсэгүүд сүлөө сагаа миин дэмыдэ үнгэргэдэггүй, харин дотор сэдьхэлээрээ баяжан ургадаг байhыень урдын таабаринууд гэршэлнэ.
Таабаринууд ба үхибүүд
Буряадай суута уран зохёолшо Ч.Цыдендамбаевай «Банзарай хүбүүн Доржо» гэжэ роман соо таабаринууд ехэ hуури эзэлдэг. Тэрээн соо XIX зуун жэлэй эхиндэ буряадуудай таабаринуудые үргэнөөр хэрэглэдэг байhан тушаа зураглагдана. Илангаяа үхибүүдые хүмүүжүүлгэдэ таабаринууд ехээр хэрэглэгдэдэг байhан. Буряадай түрүүшын эрдэмтэн, тусгаар hүбэлгэн хурса ухаатай Доржо Банзаров таабаринуудай оршондо хүмүүжүүлэгдэhэн гэжэ ойлгонобди. Романай нэгэ хэhэг соо ерээдүйн эрдэмтэнэй балшар наhандаа Харагшан гэжэ ахатаяа, Даржай ба Аламжа үетэнөөрөө хони адуулжа ябаhан тушаа бэшэгдэнэ. Даржай hамар сэмэhэндэл түргөөр таабаринуудые таажа гайхуулдаг байгаа. Хүбүүд жээрэб татажа, хэниинь түрүүн таабари хэлэхэб гэжэ элирүүлбэ. Зай, түрүүн эхилхэ эрхэ Харагшанда тудажа, тэрэ иигэжэ таабарияа түүрээбэ ха:
- Улаан гүүн хуhан хашаа соо байрладаг.
Даржай тэрэ дары харюу үгэнэ:
- Шинии шүдэнүүдэй саанахи хэлэншни!
Саашадаа иимэ таабаринууд hубариба:
- Эреэ маряан хонин мушхаран эрьелдэнэ, эрьелдэхэ бүхэндөө таргална.
- Нооhо ээрэдэг ээрүүл.
- Хоёр абарга баатарнууд эдеэ хоол, эд баялиг бэдэрнэ, үшөө хоёрынь – газар харгы хэмжэнэ.
- Хүнэй хоёр гар, хоёр хүл.
Гэхэ мэтын үшөө олон таабаринууд түүрээгдэнэ, үхибүүд таажа хүхилдэнэ.
Мүнөө үеын буряад хэлэнэй багшанарай онсо тэмдэглэhээр, хэшээлнүүдтэ буряад таабаринуудые таалгахада, hурагшадай нюур шарай гансата hэргэжэ, нюдэдынь ялалзажа эхилдэг. Yхибүүд ехэ хананхатайгаар урданай таабаринуудые таахые оролдодог.
Тиигэнгүй яахаб даа! Yбгэ эсэгэнэрэйнь дамжуулhан, шуhан соонь урдаhан, зүрхэн соонь сохилhон эди шэдитэ хүсэтэй таабаринууд ха юм.
Мүн лэ мүнөөнэй багшанарай ажаглалтаар, буряад таабаринууд, оньhон үгэнүүд hурагшадай эрдэм мэдэсэ баяжуулжа, ухаа hонор хурса болгодог. Тиимэһээ таабаринуудые хэшээлдэ хэрэглэлгэ hүүлэй үеын элдэб олон аргануудhаа hураггүй аша үрэтэй ха.
Баярма Баторова.
