«Монголой нюуса тобшо»
   Монгол туургата арад болохо буряадуудай үзэг бэшэг IX-X зуун жэлнүүдтэ бии болоhон монгол заншалта бэшэгтэй нэгэ үндэhэтэй. Тэрэ үедэ монгол хэлэтэй кидань гэhэн арад хоёр янзын бэшэг бии болгоhон: нэгэниинь - «Томо бичиг» - хитадай иероглифууд дээрэ онсотой, хоёрдохинь – «Бага бичиг» - уйгур арадай үзэгүүдтэй.
   XIX зуун жэлдэ Забайкалиин Үргэнэ мүрэнэй эрьедэ олдоhон «Чингисэй шулуун» дээрэ тэрэ үедэ hая бии болоhон монгол үзэгүүдээр Чингис хаанай аша хүбүүн Есүүхэй хаанай харбаhан hурша номын годлиин 335 алда сажан зайе гаталhан тушаа бэшээтэй. Түрүүшын монгол бэшэгтэй «Чингисэй шулуун» Санкт-Петербург хотодо Гүрэнэй Эрмитажда хадагалаатай.
   Монголой эгээл түрүүшын уран зохёол болохо «Монголой нюуса тобшо» гэhэн найруулга 1240 ондо бэшэгдэhэн түүхэтэй. Тэрэ урдын бэшэг соо XII-XIII зуун жэлнүүдэй – Чингис хаанай хахад дэлхэйе эзэмдэhэн үеын түүхэтэ ушарнууд тушаа зураглагдана.
   Бүхы дэлхэйдэ мэдээжэ «Монголой нюуса тобшо» гэhэн түүхын бэшэг ород арадай «Слово о полку Игореве», карело-финнуудай «Калевала» гэhэн түүхын алтан абдарай баялигуудтай адли зэргэтэй гэжэ эрдэмтэд онсо тэмдэглэдэг.

   Буддын шажанай номууд
   XIV-XV зуун жэлнүүдтэ Монголдо буддын шажан дэлгэржэ, Энэдхэгэй, Түбэдэй нангин номууд ба тэдэнэй монгол хэлэн дээрэ оршуулганууд бэшэгдэжэ эхилhэн байна. Тэдэ номууд Буряад орондошье дэлгэржэ эхилhэн гэжэ эли.
   Буддын шажанай гүн ухаанай ба эмнэлгын номууд, агууехэ Багшанарай намтарнууд, 225 боти «Ганжуур» г.м. хэблэгдэhэн түүхэтэй.
   Тэрэ үедэ монгол туургата арадуудай үндэhэн заншалта бөө мүргэл эршэмтэйгээр хүгжэhэн. Юрын хүнүүдэй ухаан бодолдо, зүрхэ сэдьхэлдэнь бөө мүргэл буддын шажантай ниилэhэн гэдэг. Тэрэ ушараар хахадынь буддын шажанай, хахадынь бөө мүргэлэй удха шанартай уран зохёолнууд найруулагдаhан байна.

   Балжан хатанай туужа
   1728 ондо буряадууд Россиин Империин бүридэлдэ орожо, Монголhоо таhаржа эхилhэн түүхэтэй. XVI-XVII зуун жэлнүүдтэ буряад түүхын бэшэгүүд болон арадай аман үгын зохёолнууд ородой ба Россиин бусад арадуудай зохёохы заншалнуудые оруулжа, өөрын онсо шэнжэтэй болоhон.
   Энэ үедэ буряад арадта hүрөөтэй муухай мангадхайнуудтай болон элдэб шолмосуудтай тэмсэhэн тушаа, тэдэниие илаhан асари хүсэтэй буряад баатарнуудай соло дуудаhан үльгэр, дуунууд зохёогдоhон ушартай. Мүн лэ тэрэ үеын манай элинсэгүүдэй аман зохёолнууд соо заяанай замhаа төөрижэ түгэншэлhэн, үншэрhэн хүнүүдэй гунигтай «абяанууд зэдэлдэг».
   XVII зуунда «Балжан хатан тушаа туужа» гэжэ буряадай түрүүшын уран зохёол найруулагдаhан байна. Тус түүхын бэшэг соо хори буряадуудай Хун Тайжын албатан, Балжан хатанай энжэ албатан байһан тушаа хэлэгдэнэ.

   Буряад зүжэгүүд
   XIX-XX зуун жэлнүүдэй бэлшэртэ ород арадай соёл урлалай заншалнууд буряад уран зохёолдо ехэ нүлөө үзүүлжэ эхилhэн. Энэ үедэ Транссибириин түмэр зам баригдажа, буряадуудта баруун зүг руу харгы нээгдэhэн гэжэ эли. Харин зүүн талынь харгы уйтарhан ушартай.

   Энэ үедэ буряад уран зохёолдо зүжэг бэшэлгэ ехээр дэлгэрhэн байна. Юундэб гэхэдэ, зүжэг нааданай урлал үзэг бэшэг мэдэхэгүй олон хүндэ ойлгосотой ба hонирхолтой байгаа бшуу. Харин уран зохёолнуудые ба шүлэгүүдые найруулагшад дээдын түрэлэй «сагаан яhатад» гэжэ тоологдодог hэн ха.

   Тэрэ үедэ илангаяа гасалан, зоболон харуулhан драматическа зүжэгүүд дэлгэрhэн гэжэ мэдээжэ. Д.А.Абашеевэй «Yхэл» гэhэн бөө мүргэл тушаа зүжэг эгээл элитэ боложо суурхаhан байна. Октябриин хубисхалай урда тээ буряад хэлэн дээрэ зургаан зүжэг бэшэгдээд, хаа-хаанагүй тайзан дээрэ табигдаа.
   Энэ үедэ буряад дасангуудта ном хэблэл үндэр хүгжэлтэеэ абаад байгаа. Ксилографическа аргаар барладаг типографинуудтай, номой сангуудтай байхын хажуугаар нангин номуудые гар бэшэгээр буулгадаг заншал байhан.

   Шэнэ литературна хэлэн
   Совет үедэ буряад уран зохёол үндэhөөрөө хубилhан байна. Ангиин тэмсэл, хамтын ажахы, парти, комсомол - эдэ сэдэбүүд гол һуури эзэлээ.
   Энэ үедэ хориин нютаг хэлэн дээрэ онсолhон, кириллицэ ба лата үзэгүүдтэй шэнэ буряад литературна хэлэн байгуулагдаhан. Шэнэ хэлэн дээрэ ородой ба бусад баруун оронуудай авторнуудай уран зохёолнууд олоор оршуулагдажа эхилhэн. Тэдэнь арадай гэгээрэлэй ба шэнэ совет засагай соёлой, уран урлалай заншалнуудта зорюулагдаhан байгаа.
   1925 ондо Буряадай Уран зохёолшодой холбооной таhаг байгуулагдаhан. Совет үеын буряад хэлэн дээрэ бэшэгдэһэн түрүүшын уран зохёолнуудта Солбоной Туяагай «Сэсэглэhэн тала» (1922 он), «Уран үгын шэмэг» (1927 он), Цыденжап Дондубоной «Хиртэhэн hара», «Брынзын санха» г.м. оролсоно.
   1930-аад онуудта буряад уран зохёол гурбан шэглэлээр хүгжэhэн түүхэтэй. Нэгэдэхинь, буряад арадай аман үгын үльгэр домогуудые найруулан хэблэлгэ эхилhэн. Эндэ Бавасан Абидуевай, Аполлон Шадаевай онтохонууд хэблэгдэжэ «нара» хараад, олондо hайшаагдажа суурхаhан.
   Хоёрдохёор, драмын зүжэгүүд дэлгэрэн хүгжэhэн. Тэдээн сооhоо Аполлон Шадаевай «Мэргэн», Намжил Балданогой «Олоной нэгэн», Жамсо Тумуновай «Сэсэгма» гэhэн зохёолнууд эгээл элитэ болоhон ушартай.
   1949 ондо Жамсо Тумуновай «Нойрhоо hэриhэн тала» гэжэ түрүүшын буряад роман хэблэгдэжэ, буряад уран зохёолой шэнэ хуудаhан нээгдэhэн. Удаань 1954 ондо энэ авторай «Алтан бороо» гэhэн хоёрдохи романиинь толилогдоhон юм.
   Тэрээнһээ гадуур 1950-яад онуудта Хоца Намсараевай, Чимит Цыдендамбаевай романууд «нара» хараhан.
   1960-1970-аад онууд буряад уран зохёолой «алтан саг» байhан гэхэдэ, алдуу болохогүй. Энэ сагай хугасаада олон оюун бэлигтэй уран зохёолшод элдэб янзын жанрай ялас гэмэ hайхан уран найруулгануудаараа буряад литературые баяжуулhан гээшэ. Исай Калашников, Барадий Мунгонов, Владимир Митыпов, Мэлс Самбуев, Доржи Эрдынеев, Даширабдан Батожабай, Жамьян Балданжабон, Африкан Бальбуров ба бусад уран зохёолшод гараhан.
   Энэ үедэ туужалан хөөрэhэн уран зохёолнууд үргэнөөр дэлгэрээ. Авторнууд буряад арадай аман зохёолой үльгэр домогуудые, түүхын бэшэгүүдые амжалтатайгаар хэрэглэдэг байгаа.
   Тэрэнэй хажуугаар буряад уран шүлэг бурьялhан тунгалаг булагтал эршэмтэйгээр харьялан хүгжэhэн. Дондок Улзытуев, Намжил Нимбуев, Цыдып Жамбалов, Арсалан Жамбалон, Цырен-Дулма Дондогой, Шуя-Ханда Базарсадаева болон бусад олон поэдүүд оюун бэли-гээрээ түрэл арадайнгаа hүр һүлдэ бадарааhан габьяатай.
   1981 ондо Владимир Петоновой түрүүшын буряад шүлэглэмэл роман бэшэгдэhэн.

   «Буряад уран зохёол – феномен»
   Зүблэлтэ засагай һүүлээрхи мүнөөнэй үедэ буряад хэлэнэй бэрхэтэй байдалда ороод байбашье, түүхэтэ найруулгануудай, аман зохёолой, ёhо заншалай, шэнжэлэлгын, туужалан хөөрэлгын, шүлэгүүдэй г.м. шэнэ номууд жэлhээ жэлдэ олошорно.
   «Буряад уран зохёол – ёhото феномен» гэжэ эрдэмтэд онсо тэмдэглэнэ. Айхабтар hонин, гайхамшагта түүхын орёо зам гаталжа, этэрүүлhэн, сохюулhаншье hаа, шархаяа эдэгээжэ, далияа дэлижэ байhан буряад уран зохёол үндэр заяатай!

Баярма Баторова.
(А.Б.Соктоевой
«Становление художественной литературы Бурятии дооктябрьского периода» номой баримтанууд хэрэглэгдээ).

You have no rights to post comments