Усть-Ордагай тойрогой хизаар ороноо шэнжэлэлгын музей 1944 оной февралиин 24-дэ байгуулагдаhан, харин 1995 ондо гүрэнэй үндэhэтэнэй музейн зэргэтэй болоhон. Мүнөө музейн жасада 10 мянга гаран экспонат бии, олонхинь - этнографиин, археологиин хэрэгсэлнүүд, фото-дансанууд. Танхимууд соонь элдэб шэглэлэй болон хэмжээнэй үзэсхэлэнгүүдые, экспозицинуудые эмхидхэхэ арга бии. Газаань «Бурятская крестьянская усадьба конца ХIХ-начала ХХ века» гэжэ комплекс түхеэрэгдэнхэй, тэндэ этнографическа hайндэрнүүд үнгэргэгдэдэг. Энэ комплексын бүридэлдэ буряадуудай жэнхэни hэеы гэр, үбэлэй гэр, амбаар зохёогдонхой.
   Мүнөө байhан музей хүдэр нарhаар 1930-аад онуудта баригдаhан байшан соо түбхинэжэ, 1980-яад онуудай эсэсһээ хүдэлжэ эхилээ. Хододоо табяатай байдаг экспонадуудынь 1990-ээд онуудай эхиндэ хабсарагдаа, Москвагай болон Эрхүүгэй уран зураашад ханануудыень шэмэглээ. 2014-2015 онуудта музейн экспозицинууд шэнэлэгдэһэн, 2019-2020 онуудта ехэ заhабарилга хэгдэhэн юм. «Сахилгаан» гэжэ бөөнэрэй ниитэ эмхи зоной мүнгөөр бариhан байшанаа Эрхүүгэй можодо миинтээр үгөө, тэдэ нёдондо музейдэ дамжуулhан байна. Мүнөө тэрэ байшан музейн нэгэ таhаг болгогдонхой.
   Музей соо 7 танхим зохёогдонхой, тэдэнэй 4-иинь - хододоо табяатай байдаг экспозици, үзэсхэлэнэй 2 танхимтай. Музейдэ хамта 15 хүн хүдэлдэг, өөрын авто-унаатай.

   Археологиин танхим
   Энэ танхим Усть-Ордагай Буряадай тойрогой дэбисхэр дээрэ олдоhон археологическа болон палеонтологическа зүйлнүүдтэ зорюулагданхай.
   Археологиин танхим соо палеолидай үеын – 25 мянган жэлэй саана ажаhууhан зоной ажабайдал тухай хөөрэhэн экспонадууд болон амитадай дүрсэнүүд дэлгээтэй. Эрхүүгэй можодо урдын амитадай – нооhото носорогой, мамонтын үлэгдэлнүүд олдоhон байна. 1928 ондо Эрхүүhээ 150 модо зайда оршодог Мальта нютагта урдын хүнэй бууса олдоhон юм. Тэрэнэй мүрөөр хуушан түхэлөөрнь hэргээн түхеэрhэн урдын гэр зохёогоотой байна. Тэрэ хадаа буряадуудай hэеы гэрэй бодото уг эхэнь болоно бшуу. Энэ гэр түхэреэн түхэлтэй, дундаа гуламтатай, үүдэниинь агаарай орохоор һула. Тиигээд амитадай арhаар, хүбхэнөөр дулаалагдаhан, хаяань хадын томо шулуунуудаар бүхэлөөтэй. Урдын шулуун зэбсэгтэ үедэ Сибирьтэ зон ажаhуугаагүй гэжэ удаан тоологдодог байгаа, теэд энэ бууса оложо, археологууд тиимэ хараа бодолой буруу байhые баталаа hэн. Мальтаhаа гадна Боохоной аймагта хулгайда ороhон Бурецкэ бууса олдоhон юм. Тиигэжэ тойрогой дэбисхэр дээрэ олдоhон мамонтын можын яhан, hоёонууд табяатай. 2016 ондо Нүхэдэй аймагта нооhото носорогой хохимой олдоhон, юрэнхыдөө энэл аймагта урдын үлэгдэлнүүд олоор олдоhон, мүнөөшье болотор олдодог ха.
   Музейн мэргэжэлтэд эдэ экспонадуудые hайнаар хадагалхын түлөө агаарай онсо шиигтэй болон таарама температуратай байха эрилтэнүүдые сахидаг юм.

   Хүн. Байгаали. Замбуулин
   Амитадта болон агнуурида зорюулагдаhан танхим соо олзоборилгын амитад, шубууд тухай олон юумэ мэдэхээр. Ангуушадай hахюуhад, онгонууд ехэ hонирхол татана. Хүн байгаали хоёрой харилсаан, замбуулин тухай хөөрэгдэнэ.

 

                                         Шулуун зэбсэгтэ үеын гэр.
   

   «Шоно, баабгай – эдэ арьяатадай үлэнхэ байдалhаа hуурин руу ерэхэдэ, элинсэгүүднай айдаггүй, бэеэ аршалдаг hааб даа. Харин буга мэтэ үбһэн тэжээлтэ амитадай хүнэй байрада ѳѳһэдѳѳ дүтэлхэдэнь, зон айдаг байгаа, хэнэйб даа hүнэhэндэ ерээ гэжэ тоолодог, сээртэй байhан. Хүнэй байрада дүтэлһэн амитадые нэгэшье буряад хүн аладаггүй, ой руу эльгээхые оролдодог hэн», - гэжэ Афталина Гармаевна тайлбарилна.
   

                                                  Ангуушанай һахюуһан.

 

   Урдань, дундахи зуун жэлнүүдэй урда тээ үргөөл хэжэ, ан баридаг байhан. Һурша номо болон буга дуудаха шэбшүүр (манок), ойhоо амитадые гаргахын түлөө хэрэглэдэг таршагануур (трещотка) г.м. экспонадууд холын түүхын гүн руу абаашана. Буряадуудта агнуури олон хорилтонуудтай байна. Түймэрэй, ган гасуурай, үерэй hүүлээр, түрэлгынь үедэ эмэ амитадые аладаггүй, гансал эрэ амитадые хюдадаг hэн. Бөө мүргэлтэн амитадые hүнэhэтэй гэжэ тоолодог, зарим амитадые бурханда тоолодог, тэдээндэ шүтэдэг hэн, али ямар бэ даа амитадhаа, шубуудhаа гарбалтайбди гэжэ үнэншэжэ, угай уряа hүлдэмнай (тотем) гэжэ тоолодог байhан. Буряадуудай түүхын гүнhөө ерэhэн 4 отог тухай домог бии. Булгад омогой hүлдэ амитан – буха ноён, эхирэдэй – гутаари. Харин хун шубуун – хориинхидай ба хонгоодорой hүлдэ амитан. Бүргэд – бүхы буряадуудай нангин шубуун, домогоор, Ойхоной эзэн, бөөгэй хүбүүн. Эдэ hүлдэ амитадые Буряад ороной уран зурааша Анатолий Цыденов уранаар бүтээhэн байна.
Курыкани гэжэ отогой үеын петроглифууд манай ээрын 5-10-дахи зуун жэлнүүдhээ ерэhэн юм. Энэ хадаа буряадуудай яхадуудтай суг ажаhууhан үеын түүхэ болоно. Усть-Орда тосхонhоо 12 модоной зайда оршодог шүтөөнэй Манхай хадада урдын зурагууд олдоhон. Курыкани – хүгжэнги отог, бэлигтэй түмэршэ дархашуултай байhан. Тэндэ малталга хэгдэхэдэнь, түмэр хайлуулдаг урдын хэрэгсэлнүүд олдоhон. «Курыкани элинсэгүүдтэймнай нэгэ бага холисолдоод, hүүлдэнь хойшоо ошоходоо, яхад арадай эхи табиhан. Бидэ петроглифоор өөhэдөө ном гаргаhамди», - гэжэ Афталина Арзаева мэдээсэнэ.
 

 Музейн сонхонуудшье экспонадууд болодог: сонхо бүхэндэ зурагууд зураатай.

 

   Олон онгонуудай экспонадууд табяатай, үлгөөтэй. Онгон гээшэ хүндэлжэ тахигдадаг ямар нэгэн hүнэhэн гү, али бурхан болоно. Бөөгөөр арюудхагдаhан, али тэдэнэй бүтээhэн онгонууд хүсэ шадалтай юм. Эдэ онгонууд – анханай бодото онгонууд, христиан шажанай иконо мэтэ. Тэдэниие сад түмэрөөр, зэдээр, шабараар, hэеыгээр, арhаар, модоор, бүдөөр, нооhооршье хэдэг байна. Онгонууд бодото түүхын дүрэнүүдтэ ехэ адли, юундэб гэхэдэ уран зураашад эхэ зохёолыень hайнаар үзэhэн байдаг. Тэдэ Эрхүүгэй можын хизаар ороноо шэнжэлэлгын музейн жаса соо бии. Тэдэниие суута этнографууд – Б.Петри, Г.Потанин, Н.Хангалов гэгшэд суглуулhан байна.

Нордоп БАБУЕВА.

You have no rights to post comments