Манай нютагай хүн зоной хахадынь шахуу сагаангууд юм. Тэрэнэй удаа галзууд ба хуасай, тиигээд харгана, бэшэ угайхид үсөөн байха.

Мүнөө жэл Агын тойрогой Сагаалганай hайндэр «Юндэн Шодон» субаргын дэргэдэ, Улаан Залаата гэжэ газарта үнгэргэгдэжэ, бидэ, Ага найман эсэгын уг бүхэнэй түлөөлэгшэд, «Уг изагуураа удхалан түүрээе!» гэhэн фестивальда хабаадаhандаа урмашаа бэлэйбди.

Догой, Могойтын адагhаа нэмжын үргэлжэлөөд, Үрөөнэй гэжэ нютаг оршоно. 1953 ондо Догойн ба Yрөөнэйн хамтын ажахынууд ниилэжэ, нэгэ колхоз болоод, мүнөө хүрэтэр суг хамта нэгэшье доторой химараа гаргангүй, эбтэй эетэйгээр 67 жэлэй туршада ажаhуунабди.

Буддын шажанай литын үн-дэһэ һуури зохёогшо, агууехэ зурхайшан, сагаангууд угай Лубсан Балжир габжа лама 1908 ондо «Гайхамшагта болор толи» гэhэн зурхайн зохёол бүтээhэн. Тэрэ Үлзын Баянхын Гэлдэгээгэй Бутайн (Бутын) Омбын Госмын Даянай Табхайн Баламбайн Гомбын хүбүүн, Намсарай, Гончик, Цырендаши гэжэ 3 ахатай байhан. Намсарай ахайнь Пинта гэжэ ара нэрэтэй hэн. Тэрэ хаанта засагай сүлэлгын хатууе hайсал үзэhэн. Ушарынь гэхэдэ, Гомбын Намсарай сүлэлгэhөө хобхоржо гаран сасуу шэлын арын ород баяшуулай адууhа мал туужа, үгытэй ядуу зондо тараажархидаг hэн ха. Лубсан Балжир ламын Гончик ахынь Түдэб (Түшэн) хүбүүн Октябриин хубисхалай урда тээ арын баян ородуудай hуулгамаршан ябаhан. 1920-ёод онуудта улаан партизан Пакуловай отрядта газаршан байhанайнгаа түлөө Табхайн Дугарта баригдаад, Тысылэй хүндын адагта нюргаа сохюулжа үхэхөө байтарынь, галзуудай гулваа ба волостной старшина Санжын Ёнхобо сэрэгэй даргын хүлдэ унажа, «Дугар ноён, нютагтамнай алуур хэжэ, нэрэеэ бү хухалыт даа!» гэжэ гуйхын ехээр гуйхадань, Түшэниие тэндэнь хаяад ябашаhан. 1930 ондо Догойдо Гончигой Түшэн нүхэдтэеэ суг хамта «Түрүүшэ» гэжэ артель байгуулжа, түрүүлэгшээр hунгагдаад, 1953 он болотор хүтэлбэрилхы ажалда таhалгаряагүй хүдэлhэн. 1936 ондо БМАССР-эй делегациин бүридэлдэ Москва хото ошоод, И.В.Сталинай гарhаа «Хүндэлэлэй тэмдэг» ордендо хүртөө. Тиихэдэ Догойн «Социализм» колхоз ашаанай машинаар шагнагдаа. Түшэн аргагүй хатуу хүтэлбэрилэгшэ байбашье, Эсэгын дайнай хүшэр хүндэ жэлнүүдтэ, hүүлээрыньшье нютагайхидаа дэмжэжэ, гэдэhыень үл-дэхөөнгүй, габшагайгаар ажал хүүлэhэн. Мүнөө Түдэбэй Жимбаа (1929 оной), Жигмид ба Жалсан хүбүүдэйнь үри хүүгэд, аша гушанар бии юм. Тэдэнэр Бүтытэн хотон болоно.

Бүтытэн бүлэгтэ Аюшын Ошордооной Дансаранай Дагбын ба Данзанай, мүн Дансаранай Дугарай Петруухын 4 хүбүүдэй, Дугарай Фёдорой (Боро) 5 хүбүүдэй болон Улаан-Үдэдэ ажаhуудаг Ошордооной Данзанай Дармын Мункожаргалай үри hадаhад ороно. Сагаангуудай угай бэшэг соо харахадамни, Ага-Хангил ба Могойтодо ажаhууhан аха дүү Шойдоной Шойробой Жамьян ба Мыдыгма хоёр Бүтытэндэ дүтэ байна. Агын тойрогой хэдэн дахин абарга бүхэ болоhон Цыдып Мыдыгмаев 3 хүбүүдтэй, 2 басагадтай байhан. Тэрэнэй аха дүүнэр, түрэлынь олон юм.

Һooтхонтон Субаандайhаа гараhан. Тэндэhээ гарбалтай II гильдиин купец Засагай Гончикжаб ХIХ зуун жэлэй 2-дохи хахадта сагаангуудай гулваа удаан ябаhан. Тэрэ алта мүнгэеэ ехээр арьбажуулжа, Агын тойрогой орой баян болоhон.

Сагаангууд угай Бороншуу Барадиитан Догойн Үлэнтын Үхэгтэ гэжэ хүндыдэ үбэлжөөнтэй, харин Засагай Жаб гулваагайхи Үлэнтын адагта буусатай байгаа. Тэдэнэй хоорондо оройдоол 2,5-3 модо тухай зай газар байгаа. Барадиин Базарай эрдэм hургуули хэхэдэнь, Жаб гулваа туhалhан. Тэрэ Баруун Европоhоо эд зөөри асаржа худалдахадаа, эрдэмтэн боложо ябаhан, хэдэн хари хэлэнүүдые мэдэхэ Базар хүбүүе хажуудаа дахуулаад, холын оронуудаар ото ябадаг байhан. Бороншуу Барадиитан хамтаралай болоходо, Ага-Хангилай Зүүн Жэбхээhэнэй «Августын нэгэн» колхоздо ороhон. Догойн Үлэнтын хахад зониинь, Хүрэгшэеэ хүндынхид энэ ажахы байгуулалсаа. Барадиитан 7 хүбүүтэй hэн. Тэдэнь баhал үдэhэн гээшэ. Хүрэгшэеэ хадын үбэрэй томо фермэдэ сагаангууд угай Манзарай Базартан, Ошорой Манзараантан, Шагдарай Гэпэлтэн, Гэпэлэй Даширабдан гээд лэ олон айл байhан гэжэ мэдэхэб.

Һоотхонтоной Засагай Нимын Жэгжээгэй Батодоржи 7 хүбүүдтэй, тэдэнь булта үнэр-жөө. Жигжидэй Доржи (Еши) 3 хүбүүдтэй, үри hадаhадынь олошоржол байдаг.

ХХ зуун жэлэй эхиндэ Засагай Гончикжабай Цыренжаб эсэгынгээ мүнгэн зөөреэр олон адуу мал худалдажа абаа, тэрэнь үдэхэдөө, Догойн бүхы газар дайда бүрхөөhэн гээшэ. Тиигэжэ Цыренжаб Агын талын орой баян болоhон. «Ороhон буурануудынь моритой, ябаганшье хүниие ябуулхагүй, амаараа дүүрэн хөөhэ буураад гүйлдэжэ ерэхэ, аймшагтай hэн», - гэжэ тэрэ үеын хүгшэд хөөрэлдэгшэ hэн. Цыренжабай hамган Урда-Агын баhал ехэ баян хүнэй басаган байгаа. Тэрэ хэдэн арбаад зарасанартаа, hуулгамаршадтаа хатуугаар хандадагаараа сууда гараhан. Жаб гулваа Шэтэдэ, Агада, Могойтодо, Бооржодо, Монголдо олон лавка-магазинуудтай hэн. Цыренжаб, Лэгсэг хүбүүдээ хара багаhаань наймаашанаар хүдэлгөөд үзэхэдэнь, тэдэнь аралжаа наймаагай ямаршье шүлhэгүй байшоо. Лэгсэгынь Агада байhан магазиндаа хүдэлхэдөө, эд товараа өөрынь үнэ сэнгhээ доогуур худалдажа, гарзада ороо. Тиихэдэнь наймаа хэхыень болигожо, хүбүүндээ hургуули hудар хүүлүүлhэн. Жабэй Лэгсэг Дерптскын (ТАРТУ) университет дүүргэжэ, түрүүн Шэтэдэ, хожомынь Догойдоо, hүүлээрнь 1937 ондо тушаалгатараа, Агада эрхим аргашан боложо хүдэлhэн, «Агын тойрогой түрүүшын доктор» гэжэ нэрлүүлхэл ёhоороо нэрлүүлнэ. Түрүүшэ гэрэйнь Лэгсэгэй Лыгжима Цыбигэй Гомбожабай Дондокринчин хүбүүнэйнь hамган болоhон. Жабай Лэгсэгэй Ананда хүбүүниинь - багшын ажалай ветеран, Аюр ашань - баhал бэрхэ багша, Агын аймагай hургуулинуудай захиралаар удаан саг соо хүдэлhэн. Цырегма аша басаганиинь Агын тойрогто физикэ заадаг дээдэ шатын багшанарай нэгэн ябаа.

Жабай Цыренжаб «нюдарган» гэжэ гэмнэгдээд, хамаг зөөри, хэрэгсэлнүүдээ абтан, эрхээ хаhагдажа, 1930 оной июниин 1-дэ буудуулhан. 1926 ондо Могойтын голой эхиндэ Сээлхээмэ гэжэ хүндыдэ тэрэ багай үгытэйшүүлэй «Ажалшан» гэhэн коммуна байгуулхадань, хамталха мүртэй малшье, тоног зэмсэгшье үгы байгаа. Тиихэдэнь нэгэдэл байгуулhан Цыцыковэй засагай газарта хандахадань, «Жабай Цыренжабай мал абагты!» - гэжэ зүбшөөл үгэhэн гэдэг.

«Цыренжабай олонхи адуу малыень Могойтын станциин «Скотобойня» гэжэ мал гаргадаг газарта асараад, ашаанай вагондо хээд, баруун тээшэнь үдэр бүри эльгээжэл, эльгээжэл байдаг байhан», - гэжэ Цырендоржи абамни хөөрэгшэ hэн.

Догойнхид хүдөө ажахын түрүүшын 4 артель байгуулхадаа, өөhэдынгөө табан хушуун мал суглуулжа хамталhан. Тиихэдээ Жабай Цыренжабай гансашье мал нютагайхиднай абаагүй. Бүхы бүлэнэрөө сүлэлгэдэ алдаhан Цыренжабай hамган «нетранспортабельна» гэжэ хэлүүлээд, хооhон гэртээ үлэжэ, хэнэйшье туhаламжада хүртэнгүй, наhа бараhан.

«Ничто не вечно под луной» гэhэн ород үгэ үнэн даа. Жабай Цыренжаб хэды удаан саг соо волостной старшина, нютагай староста, сагаан-гууд омогой зайhан ябаашье hаа, нэгэл үдэр «тройкоор» хэhээгдэн сүүдлүүлжэ, ами наhантаяа хахасаа. Хамталагдаhан тоо томшогүй олон адуу малайнь ашаг шэмэ СССР-эй европейскэ хубиин пролетариадай гэдэhэ халта садхаан алдаад, хуу дууhаа бшуу. Цыренжабтан 3 газарта ехэ буусануудтай, томо тээлнигүүдтэй, Хушуун Yзүүрэй үбэлжөөндөө 4 томо модон гэртэй байhан. Анханда тэдэ гэрнүүдынь Могойто абаашагдажа, элдэб зургаануудай конторын байшангууд болгогдоhон. Минии хүн боложо, мэдээ ороходо, тээлнигүүдэйнь бүдүүн столбнууд 1940 гаран он болотор зандаа зогсожо байгша hэн.Yбэлжөөниинь Догой, Үлэнтэ голнуудай бэлшэр дээрэ, хабаржаан, намаржааниинь Хүhөөшэ гэжэ хүндыдэ, зу-hаланиинь Догой Могойтын бэлшэртэ, хушуунай баруун талада байгаа.

Цыренжабай Цырендоржо (догойнхид Лэгсэгэй Уханааша гэдэг) хэдэн hургуулинуудта багшаар хүдэлөө. Тэрэ 1941 ондо хэhээлтын газарта тушаагдаад, буудуур абажа хосорhон. Иимэл хатуу саг байгаал даа.

Бардын Самбуугай Нагсал, Дугшан хүбүүд, Мүрхэнэй Доржи, Самбуугай Саманда, Догойн түрүүшын жолоошон Дамшаагай Дамба, Балжирай Батын Балдандоржи болон Мороодойн Дашын Бүдэ, Нимбуугай Опоонхи (Дугаржаб), Абаргын Базарай Гомбо гээд олон лэ хүн Һоотхонтон бүлэгтэ ородог.

Ара Сагаан-Шулуутайн Согтын Согшогбын Цымпелма эгэшэнь Түмэд, Түндэб хоёр хүбүүдтэй байhан. Самандын Баясхаланай Түмэдэй Болот хүбүүн дүрэ буляалдаата барилдаагаар СССР-эй тамирай мастер, тойрогой хэдэн дахин абарга болоhон. Мүнөө Амидхааша hууринда Догой нютагай Сэнгын Жаргалай Жабхалан хүбүүнтэй суг эдиршүүлдэ барилдаа заажа, шабинарынь hайн дүнгүүдые туйладаг. Баясхаланай Түндэб түрэл нютагтаа электригээр, киномеханигаар, радио-узелые даагшаар бүхэли наhаараа хүдэлжэ, ажалша бэрхээрээ ехэ хүндэтэй ябаа. Мүнөө Агада Мунко хүбүүниинь түймэр сарагшаар ажаллана. Болот, Мункошье гэр бүлэтэй, хүүгэдтэй. (Үргэлжэлэлынь хожом гараха).

You have no rights to post comments