Дун сагаан бэетэй,
Дугы сагаан һүүлтэй,
Дуржаганатар маарадаг,
Дурасхал ехэтэй хонин.
Иигэжэ хонгор һайхан, хорогүй мал магтажа, хониной нэрээр 12 жэлэй нэгые нэрлэдэг гээшэбди.
Эртэ урда сагһаа мүнөө болотор буряад зон хонин һүрэгөө ажаллаһаар зандаа ябанабди. Хонин гээшэ ашаг шэмэ ехэтэй амитан. Элинсэгнай арһа шүрбэһэ, нооһыень хэрэглэжэ, дулаан, гоё хубсаһа оёдог, һүн, мяхан шэмээрнь элдэб амтатай эдеэ хоол буйлуулжа шададаг юм. Тэдэнэр хүүгэдээ багаһаань ажалда һургажа, сэсэн һургаал хэлэжэ, арадайнгаа заншал сахин дамжуулдаг байгаа.
Догой нютагай Дулаан Хара гэжэ хадалиг газарай үбэртэ хони хаража байгаа һэмди. Тэндэ нарин үбһэ ногоотой, марсатай жэгтэй һайхан газар шуу даа. Самбын Бальжинимын һургаһан халзан зээрдэ мори унаад, ая ганга, хонхо сэсэг, хурьган заһаа, хара намаа, улаалзай гэхэ мэтэ элдэб үнгын сэсэгүүдэй хангал үнэрөөр анхилһан хүдөө талаар хони малаа адуулжа ябахада, хэды гоё һэм даа! Гэртээ ерэхэдэшни, бүмбэр сагаан хонидой түл – хөөрхэн хурьгад хонгёохон хоолойгоор мааралдажа, талада бэлшэһэн эхэеэ дуудаһандал, хото хорёо соогуур иишэ тиишээ юрьесэ гүйлдэхэ.
Үглөөнһөө үдэшэ болотор һүрэг хонидоо адуулжа ябахадаа, хаана, ямар үбһэ ногоо мал эдинэб гэжэ адаглан харадаг һэнби. Тиихэдээ элдэб ургамалай дээдэ хажууень, тобшоргонын сагаан сэсэг, добын оройн бутуулын жэжэ ногоо, сэсэгэй буурсаг эдихэ, баһа нарһан үбһэндэ, улаалзайда, мангир, тарнаанай сасагта дуратай байха. Хонид хотогор газарай хэнзэ ногоо бэдэрэн дахажа, һүрэлдэн гүйлдэхэ. Мүн буусын жэжэ хяаг ногоо дуратайгаар эдидэг юм. Дулаан Харын Дэрдэбэй обоо шадар хонин һүрэг ехэл байратай байдаг һэн. Намар тээшэ таргалжа забдахадаа, хонин үндэр, шулуутай, хада газараар ябаха дуратай болохо. Тиихэдээ урда хоёр хүлөө шулуун дээрэ хээд, иишэ тиишээ хараашалжа эхилдэг байгаа. Дэрбэдэй обоодо гарахада, ая ганга, арсын, хара намаагай хангал үнэр хамар сорьёжо, жэгтэй һайхан байдал үзэгдэдэг бэлэй. Үбэлдөө хонид хилганын үзүүр, халаахай, шүүрэй, үрмэдүүлэй буурсаг, сахилза, нарһан үбһэ эдидэг юм. Мүнөө үеын хонид ажаллууһа ехэтэй, ямбатай болоо. Ходо полиин ургамал эдиһэн хонин яһала тарган байха. Гансал мяханиинь шэмэгүй, һэбхи юм. Хагда эдиһэн хониной мяхан хүндэ шэгнүүр татадаг, өөхэниинь хурса, мяханиинь амтатай, мүн түлыньшье шэрхи, һайн байдаг. Иимэ хонин бэлээр үбдэхэгүй. Анханай хагданда бэлшэхэ гэһэн табисууртай мал хадаа хагда эдихэдээ, бэедэнь тааража, шэмэтэй, һайн байдаг. Үбэлэй сагта мори унаад, хонидоо хагданда адуулбал, малай үхэл үсөөн байдаг гэжэ һанагшаб. Мүнөөнэй зарим хонишод хониёо машинаар, мотоциклаар адуулдаг. Малаа поли руу табяад, авто-унаагаар намнахада, ямар адуулга болобо гээшэб! Зундаа ногооной үедэ хонидоо хорёоһоонь орой гаргана. Намарай сагта үүрээр бодоод, хорёогойнгоо үүдэ нээжэ, хонидоо эртэ гаргажа адуулбал, ехэл һайн байгаа. Эзэн хүн мори унаад, хонидоо аалихан адуулан, ажаглан ябахадаа, малынь тобиржожо, ехэ олзодо хүртэхэ аргатай байдаг. Бэлшээридэ һайн ябаһан хониной нооһон, түлынь һайн, мүн эхир хурьгад олоор гарадаг юм.
Хонид гээшэ халуун бэетэй амитад. Тиимэ һэн тула бэе бэеһээ дулаасаад, абяа аниргүй хибэдэһээ хибэжэ хэбтэдэг юм. Хонин гээшые яагаад ажаллахаб, яажа адуулхаб, аргалхаб гэжэ мэдэхэ хэрэгтэй.
Янгинама хүйтэн үбэлэй һарануудта хамтын хонидые һэеы гэрэй түхэлтэй, дулаахан хотоон соо байлгадаг һэн. Тэрэнь дундаа хушалтагүй, огторгой харагдажа байха. Тиихэдээ хонид сэнбун боложо хүлэрхэгүй, хэбтэринь норохогүй. Эзэн хүн үглөөгүүр хонидоо хотоонһоо гаргахадаа, хохирыень хүрзөөр этэжэ, хэдэн газар суглуулан обоолхо. Үдэшэлэн обоолһон хохироо һөөргэнь тараажа, хэбтэрииень зохёогоод, хонидоо хотоон соонь оруулжа хаадаг. Сагаан һарын гарахалаар, газаа ури унажа, хотоон соохи хэбтэринь наранда игаан, бүмбыжэ эхилхэ, урин зөөлэн болохо. Март һарада түл абалгын хаһын эхилтэр хониной байра дулаасуулжа, үдэшэлэн хонидоо тэрээн соо хаажа хонуулдаг һэмди. Хонин хурьгалба. Хурьган намар, жэл ерэхэ бүри түлгэ, зуһаг, шүлгэ, бүдүүн хонин боложо, наһа нэмэхэ. Эрэ һаа, «эрье» (валух) болохо, шэмхэгдэнгүй байхадаа, хуса зандаа ябаха.
Ногооной ургаһан үедэ хурьган заһаа гэжэ нэрэтэй сэсэгэй һалбархада, хонин уураг һүеэ орожо, борсогор жаахан хурьгахан һүүлээ борбогошуулан, эхэеэ хүхэжэ, үе мүсөө тэниил-гээд, үдэр бүри өөдэргэ болодог. Эхэдээ гологдоһон хурьга абхуулха гэжэ эзэн эхэнэрынь тээгэлдэг гээшэ. Үглөөнэй улаан наранаар хонгёо гоё хоолойгоор иигэжэ тээгэлэн, хониёо уяруулжа, хурьгыень абхуулдаг байһан.
Хониной ноһоор юу хэдэг гээшэб?
Урдань буряадууд хониной нооһоор гэрэй һэеы, сагаан шэрдэг сохижо хэдэг байһан. Нооһо ээрээд, оймһо нэхэжэ оёдог һэн. Талын малшан хүн арһан, нооһон хубсаһа үмдөөд, малаа харадаг. Тиихэдэнь бэедэнь һайн, дулаан байгаа. Мүнөө үеын зон хониной нооһоор элдэб хубсаһа, урлалшье хэдэг болоо. Наймаада нооһон эд, хүнжэл элбэг даа.
Хониной арһа яажа эд болгохоб?
Анхан буряадууд хониной арһа элдэхэдээ, энэ ажалаа намар эхилдэг байгаа. Юуб гэхэдэ, зун дулаан байхада, арһан муугаар эд болохо, халуунда гутаха гэжэ хэлсэгшэ һэн. Тэрэ сагта малшад аарса сагаа элбэгтэй байгаа. Тэрээгээрээ арһа элдэдэг һааб даа. Түрүүн арһа дэлгээгээд, сагаа түрхижэ дэбтээхэ. Байлгад гээд, хөөрүүлһэн һүнэй хүрэхэдэ, дээрэнь адхажа, гараараа жэшэжэ (маажажа) һайса түрхихэ. Хахад час болоод, бэедэнь годонуудыень ниилүүлээд эбхэхэ. Үглөөдэрынь арһаяа дахин һү адхажа жэлээд, мушхалаада оруулха болоно. Үзүүртэй модоор 2 шэбхэ хээд, тэрэнээ бүтүү болгожо годоёо хадхаад, дээрэһээнь һураар шангалжа уяха. Тиин гасуу зоогоод, тэрэ арһаяа модоор шагтагалжа үлгөөд, шэбхэ модо хээд, тэрээгээрээ арһаяа мушхадаг ёһотой. Үдэрэй туршада хэды тиигэжэ мушхаад, 4-5 хоногой үнгэрхэдэ, тэрэ арһаяа задалха. Тиихэдэ хүсэд эдеэ ороод, эдеэшээд байха ушартай. Һүүлээрнь мушхалааһаань абаад, газарта һэеы дэбдеэд, дээрэнь һуужа элдэхэ. Түрүүн арһанай хажуу-раар хажуурдажа, хальһыень абаха. Хальһыень һалгаһан хойноо хэдэргээр һайса татаха ёһотой. Хэдэргэ гээшэ забһартань түмэр һуулгаһан годигор модон байха. Арһа элдэжэ байһан хүн һэеы дээрэ хүл нюсэгөөр һуужа, хүлөө хэрээһэлүүлэн табяад, хоёр хүлэйнгөө забһарта хабшуулаад, хэдэргээр өөдэ, уруунь татажа, арһа шангаар элдэхэ. Мүн талхи гэжэ арһа элдэдэг юумэн байха. Тэрэ хадаа хэмжүүрээрээ тэбшын шэнээн аад, захаараа хюрөө шэнги арзагархан шүдэтэй 2 модон юм. Нэгэниинь эшэтэй байха. Забһартань арһа хабшуулаад, зөөлэн болоторынь шангаар дараха. Нэгэ арһанда хоёр дахин сагаагаар эдеэ хэхэ. Арһа гадаһанда оруулжа, 4-5 үдэрэй туршада мушхажа элдэдэг. Гурбадахияа элдэхэдээ, арһандаа эльгэ түрхихэ. Үнеэнэй һү хөөрүүлээд, хониной эльгэ дутуу шанажа биза бажууха. Тиигээд хөөрэһэн һүн соо хээд, бишыхан шэниисын талха нэмэхэ. Удаань эльгэеэ һайса эдеэшэг болоторынь 2-3 үдэр орхихо. Эдеэшэһэн эльгэ арһанда нимгэхэнээр түрхидэг. Тиигээд тэрэ арһаяа монсогойлоод, нэгэ хоног юумээр дараад байдаг. Харин үглөөдэрынь тэрэнээ һайса элдэхэ, татаха. Тиигээд лэ арһан гоёор эд болохол даа.
Хонин тухай нэмэжэ хэлэхэ юумэн олон байдаг. Буряад зон хони тон наринаар мяхалан гаргадаг юм. Хониной мяха эбдэхэ, гэдэһэ доторыень ажаллаха, элдэб хоол хэхэ тусхай гурим, дүршэлтэй байһан гээшэ.
Минии ойлгоходо, урдын малшадай захяа заабари залуу зондо хэрэгтэй байна. Хэр угһаа буряадай үринэр малда хабаатай ха юм. Иимэшүү зүбшэлнүүдые наһатай зоной буряад хэлэн дээрэ бэшэжэ байбалнь, илангаяа хүдөөдэ мал ажалладаг нютагайхиднай һонирхон уншаха һэн гэжэ һананаб.
