Бүгэдэ буряадай «Толон» һониной нюурнуудта олон жэлдэ толилогдожо, олониитэдэ дамжуулагдаһан арадай аман зохёол, богонихон хэмжээнэй шүлэгүүд энэ согсолбори соо оруулагдаа.
«Һолонго» ном хэблэхэ үүсхэл гаргагша бүгэдэ буряадай «Толон» газетын ахамад редактор Цыцык Тумурова, зохёохы редакторынь сэтгүүлшэн Долгор Раднабазарова гэгшэд болоно. Хатуу гадартай, һайн шанартай саарһан дээрэ хэблэгдэһэн «Һолонго» ном Агын К.Базарсадаевай болон Согто-Хангилай А.Арсалановай нэрэмжэтэ, Хүнхэрэй хүүгэдэй уран урлалай һургуулинуудай болон хүмүүжэмэлнүүдэй үнгэтэ зурагуудаар шэмэглэгдэнхэй юм. Энэ номдо бэшэһэн рецензи соогоо поэт, Россиин соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Батожаргал Гармажапов иигэжэ тэмдэглээ: «Хэблэгдэһэн суглуулбари «Һолонго» гэжэ дэмы нэрлэгдээгүй, үнэхөөрөөл, 7 бүлэгһөө бүридэһэн энэ дэбтэр добо дээгүүр 7 үнгөөр наадаһан һолонго һануулна. Ууган арадаймнай уран бэлигэй уутаһаа суглуулагдаһан сэнгүй ехэ баялиг нэгэ гадар соо хамтадхагдаба. Уран хурсаар, удха түгэлдэрөөр зохёогдоһон 7 эрдэниин зүйл бэлэг болгогдон барюулагдаба».
Нэгэдэхи бүлэг соо тоолуурнууд оруулагданхай. Энэ бүлэг олон авторнуудай элдэб хэмжээнэй тоолуурнуудһаа бүридэнэ. Нютагаймнай поэт Цырен-Базар Бадмаевай, Үбэр Аргалиин хүүгэдэй сэсэрлигэй хүмүүжүүлэгшэ Любовь Батожаргаловагай г.м. зоной зохёоһон тоолуурнууд һонирхол татана. Жэшээнь: «Нэгэн, хоёр, гурба, нэрэ шинии хэн бэ? Дүрбэ, таба, зургаа, долоо, дүү шинии хэн бэ?...» гэһэн тоолуурнуудые уншажа, эдиршүүл тооложо һураха, хэлэеэшье хүгжөөхэ юм. Хүнгэнөөр уншагдана, бэлээр сээжэлдэхээр.
Хоёрдохи бүлэгтэ дүрбэн мүртэй жороо үгэнүүд, хоёр мүртэй, найман, юһэн мүртэй шүлэгүүд оруулагдаа. Үхибүүд жороо үгэнүүдые дабтажа, хэлэеэ хүгжөөхэ, ухаагаа гүйлгэхэ аргатай. «Талын тарбаган – тарган тарбаган, тарбаган табараа, табанһаа таһараа» гэһэн жороо үгэһөө эхилэн, уташье хэмжээнэй шүлэгүүдые уншахада, дабтахада, хэлэндэ ёһотой һорилго болохо бшуу.
Гурбадахи бүлэг соо оньһон үгэнүүд оруулагданхай, тэдэ мэргэн үгэнүүд элдэб сэдэбтэ хабаатай. Оньһон үгэ хүмүүжүүлхэһээ гадна хэлэ нугалха, үгы һаа хүнэй ямар нэгэн ябадал шүүмжэлэн гү, али заабарилан, һургаал болохо үүргэтэй. Жэшээнь, «Абын байхада, хүниие тани, агтын байхада, газар тани». Зүб, буруу тухай: «Зүб юумэн зүрхэнһөө халуун, буруу юумэн булшанһаа хүйтэн». Аба эжын зүб үгэ тухай ямар сэсэнээр хэлэгдэнэб: «Эжын үгэ – эм, эсэгын үгэ – дом». Ажал хүдэлмэри болон аха дүүнэрэй харилсаан тухай «Хүнһөө жэшээ абадаг, хүдэлмэриһөө дүршэл абадаг»; «Аха дүүнэрэй эбтэй байбал, абдар алтан хэрэггүй» гэһэн оньһон үгэнүүд ямаршье сагта удхатай юм. Оньһон үгын оносотойнь энэ ном соо элирнэ.
Энэ ном соо хүүгэдтэ зорюулагдаһан шүлэгүүд ороо, Зүблэлтэ Холбоото Социалис Уласай алдар суута уран зохёолшо Агния Бартогой дүрбэн мүртэй шүлэгүүд «Толон» һониной харюусалгата секретарь Дарима Базаровагай оршуулга доро гараа. Буряад ороной мэдээжэ поэдүүдэй шүлэгүүдэй хажуугаар тойрогоймнай элитэ зохёолшодой – Цыдып Жамбаловай, Цырен-Базар Бадмаевай, Батожаргал Гармажаповай, Арсалан Жамбалоной, Чимит-Рэгзэн Намжиловай ба С.Дамбаевагай бүтээлнүүд уншагшын һонирхол, дура сэдьхэл татахаараал татана.
Табадахи бүлэг соо таабаринууд оруулагдаа. Таабари гээшэмнай багашуулда ехэ заабари, онсоор зохёогдоһон тайлбари мүн. Сүлөөтэй сагтаа таажа туршажа, ухаагаа нилээд гүйлгэхөөр: «Хатараад зогсодоггүй хара морин, хэндэшье һургагдадаггүй эмниг морин». Үшөө иимэ таабариин харюу бэлээр таахань бэлэн бэшэ: «Уняагүй гэртэ утаагүй гал».
Зургаадахи бүлэгтэ элдэб хэмжээнэй онтохонууд, баснинууд оруулагданхай. Басни хадаа бага хэмжээнэй далда удхатай, һургаалтай шүлэг, онтохон юм. Үйлэдэгшэ нюурнуудынь гэхэдэ, амитад гү, али ургамалнууд хүнэй хэлээр хөөрэлдэдэг. «Һолонго» согсолборидо Самбу Норжимаев, Элбэг Манзаров, Гунга Чимитов гэгшэдэй зохёоһон баснинууд оруулагданхай.
Долоодохи бүлэг соо һургаалай домогууд оруулагданхай. Хэлэ бэшэгэй эрдэмүүдэй кандидат Лариса Халхарова номдо рецензи бэшэхэдээ: «Буряад арадай эгээл нангин газарнууд тухай домогууд ороһон байна. Үхибүүд энээниие уншажа, нютаг оронойнгоо газар дайда, уһа гол, Байгал далай, Ойхон арал тухай мэдэхэ болохо, газар дайдын нэрэнүүдэй тайлбаритай танилсаха болоно. Байгаалида гамтайгаар хандаха, нютаг нугаяа сэбэрээр сахиха, бог хаа-хаанагүй хаяхагүй гэһэн һургаал энээн дээрэһээ гарана бшуу. Бурхан шажанайшье, ажабайдалайшье һургаалай домогууд (притча) баһал ороһон байна. Богонихон аад, аргагүй гүнзэгы удхатай, ажабайдалай зүйлнүүдэй, ушарнуудай жэшээгээр һургаал заабари зааһан зохёолнууд үхибүүдтэ ехэ хэрэгтэй», - гэжэ тэмдэглээ.
Тус «Һолонго» ном ургажа ябаһан улаан бургааһан уншагшадай һанал бодол, оюун ухаа гүнзэгырүүлхэ, хүгжөөхэ гэжэ найданабди.
«Һолонго» ном соо ороһон толилолгонуудһаа
Баабгай Жэрхи хоёр
(Онтохон)
Нэгэ үдэр Баабгай Жэр-хиин хэһэн эдеэ олоод эдижэ һуутарнь, Жэрхи дээрэһээнь орожо ерэбэ. Тиихэдэнь Баабгай:
- Энэ хэнэй эдеэн бэ? – гэжэ һураба ха.
- Минии эдеэн даа, - гэжэ Жэрхишье харюусаа юм ааб даа.
Харин Баабгай тиихэдэнь:
- Ши яагаа һайн дүү гээ-шэбши, би энэ амтатай эдеэ-еш эдижэ садааб, - гээд, нюргынь эльбээ гэхэ.
Энэ эльбүүлһэнһээ хойшо Жэрхиин нюрган хара эреэн һудалтай болоо юм гэлсэдэг.
Хабар
(Б.Гармажаповай шүлэг)
Гэзэгэтын араар зэрэлгээтээд,
Газаа хабар морилбо.
Урдаһаа галуунууд зэлэ татаад,
Урин дулаа асарба.
Майлын үбэрөөр ногоон урилдаад,
Мухагшамнай дэлбэрбэ.
Һүбэлгэн Хандама
һамбаашалаад,
Һүндэ садажа урмашаба.
Жороо үгэнүүд
Шагдарай шарга шармайгаа,
Шамбай шарьян шуумайгаа.
Шаргань шангаар шаагдаа,
Шагдар шарбаад шашхаа.
Холуур ябаа хори гаран
Хонгор халтар галуунууд
Хойгуур гарахань гү?
Урдуур гарахань гү?
Ургы сэсэг
Урган гараа.
Урихан хабарые
Урин асараа.
Эрбээхэй эрбэлзээ,
Элһэн дээрэ хэбтээ.
Эрхэтэ эрхэлээ,
Эжыдээ эльбүүлээ.
Оньһон үгэнүүд
Һайн мориндо эзэн олон,
Һайн хүндэ нүхэр олон.
Агта алдабал, баригдаха,
Ама алдабал, баригдахагүй.
Бэе үтэлбэшье,
Һанаан үтэлхэгүй.
Дэмы дэгэд хэлэнхаар,
Дуугай һууһан дээрэ.
