Жэнхэни буряад хүгжэм

Сууха хуурай хүгжэмынь хүнэй хөөрөөнэй абяанда адли гэжэ хэлэгдэдэг. «Түрэл арадайнь урдын хүгжэмэй зэмсэгүүд хүнэй генүүдэй зэргэдэ зэдэлжэ, уг гарбалайнь нангин дурасхаалнуудые hэргээдэг», - гэжэ эрдэмтэд тэмдэглэдэг. Эгээл тиимэ буряад арадай хүгжэмэй зэмсэг – сууха хуур. Тэрэнэй хажуугаар лимбэ, суур ба ямаан хуур манай үндэhэн заншалта, ёhото буряад зэмсэгүүд болоно.

Хушар гэhэн хүгжэмэй зэмсэг манай орондо - Монголhоо, ятага Хитадhаа ерэhэн түүхэтэй. Харин сууха хуурай «аша хүбүүн» морин хуур бүхы монгол туургата арадай хүгжэмэй зэмсэг гэжэ тоологдодог.

Сууха хуурай гунигтайхан уянгата абяаниинь нүүдэлшэ арадай мянгаад жэлэй түүхээр домоглодог, урдын баатарнуудай номо годлиин эшхэрээтэй, маараhан талын hүлдэтэй, моридой инсагаалгатай…

Зэрлиг азаргые номгоруулдаг

Сууха хуур дэлхэйн амидаралай эхин - Наран Найжын hүлдэтэй холбоотой гээд урдын сагhаа шүтэгдэдэг заншалтай. Нэн түрүүн тус зэмсэгые хүндэтэй наhажаал эхэнэрнүүд сэгээ удхадаг шанага ба сагаан мориной дэлһэ хэрэглэн бүтээжэ, элдэб бүтээлнүүдэй үедэ наададаг байhан. Сууха хуурай хүгжэмынь хүниие нюдэндэ харагдахагүй ондоо түбидэ оруулжа, уг изагуурай заяа һүлдэнүүдтэй холбодог гэжэ элинсэгүүднай этигэдэг байhан. Мүн лэ Хүхэ Мүнхэ Тэнгэриин бурхадтай, гол мүрэнүүдэй, хада уулануудай эзэдтэй холбожо, тэдэнэй урда hүгэдэн мүргэжэ, абарал аршалалта гуйхада туhатай зэмсэг гээд сууха хуур шүтэгдэдэг байhан заншалтай. Сууха хуурай шэдитэ абяан хамаг муу муухайе, ада баршадые саража hалгадаг гэhэн шүтөөнтэй hэн тулань айл бүхэн гэртээ наадхуулдаг байhан.

Тэрэнэй хажуугаар агнуури ба дайн байлдаануудай урда тээ үльгэршэн заабол сууха хуур дээрэ наадажа, илалта амжалтануудые гуйдаг байhан гэжэ эли. Тиихэдээ үбгэ эсэгэнэрнай айхабтар хүхюутэйгээр зугаалан найрлажа, hаяын сагта элинсэгүүдтэеэ уулзахын баяраа мэдүүлдэг ба тэдэнэй урда эрэлхэг габьяа харуулхые оролдодог hэн ха. Энээн тушаа баруун зүгэй аяншалагшадай тэмдэглэлнүүд бии.
Сууха хуурай хүгжэмынь дошхон хаашуулые зөөлэрүүлдэг, зэрлиг азаргые номгоруулдаг, тэмээдые уяруулдаг эди шэдитэй гэжэ урдын сагhаа мэдээжэ. Дошхон хүлэг мори эмээлдэ hургахын үедэ сууха хуураар наададаг байhан заншалтай.

Урдын буряадууд нүүхэдээ, сууха хуур хүндэтэйгөөр бурханайнгаа хажууда – урдуур ба дээгүүр табяад ябадаг байhан гэдэг. Хари хүн тэрээндэнь гар хүрэхэ эрхэгүй байhан. Тиибэл сууха хуурай эзэниинь галзуураад, ами наhыень хороожо магадгүй байгаа бшуу.

Ямар нэгэн айлда уй гашуудалтай мэдээ дуулгахаяа тэбдэhэн хүнүүд гэрэйнь га-заа ошоод, сууха хуураар наададаг hэн ха. «Аялгатан хөөрэдэг» шэдитэ зэмсэгэй хүгжэмынь үгэгүйгөөр гашуу-далтай мэдээ эзэдэй зүрхэ сэдьхэлдэ хүргэжэ дуулгадаг байгаа.

Буряад арадай соло дуудаһан

Сууха хуур – буряад арадай алдар соло дуудаhан хүгжэмэй зэмсэг! Талын нүүдэлшэ арад табан хушуун малаа үдхэжэ, hү тараг билтаруулжа, арhа шүрбэhөөрөө урлажа ажамидаран хүгжэhэн түүхэтэй. Тиихэдээ малайнгаа бүхыень сэгнэн хэрэглэдэг заншалтай. Жэшээнь, үхэрэй суухаар, мориной дэлhээр үзэсхэлэнтэ хүгжэмэй зэмсэгүүдые бүтээдэг байгаа ха юм.

Сагай хүрдын эрьесээр арадай алтан заншалнууд hэргэн бусана. Буряадай ёhо гуримуудынь сууха хуурай эди шэдитэ хүгжэм доро шэнэ үе сагта дахяад мүндэлэн хүгжэнэ.

Хэдэн зуугаад жэлэй туршада мартагдаад байhан сууха хуур мүнөө түүхын абдарhаа залагдажа, түрэл арадтаа бусаба.

Агын тойрогой, Буряад Уласай алдар суута хүгжэмшэн, үльгэршэн, Россиин Федерациин габьяата артист Леонид Бабалаев сууха хуур урлан дархалдаг абьяас бэлигтэй. Тэрэ - «Амар сайн» гүрэнэй дуу хатарай театрай «Түбэргөөн» гэhэн арадай аман зохёолой бүлгэмэй хүтэлбэрилэгшэ.

Намартаа үүсын үедэ Леонид Бимбаевич үхэрэй сууха суглуулдаг. Сууха бүхэниие үлеэгээд, урид бэлдэгдэhэн зэмсэгээ модон «бэедэ» hуулгажа хатаадаг гуримтай.

- Би үшөө бухын суухын орондо ямаанай арhа хэрэглэдэгби, - гэжэ суута артист хөөрэнэ.

Амитанай сууха түргэн элэдэг. Харин ямаанай арhаар бүтээhэн хуур hураггүй бата бүхэ байхаhаа гадна аялга хүгжэмыень халташье хубилгадаггүй юм. Удаань оройдоо мориной тархиин дүрсэтэй эшыень (грифыень) һуулгажа, адууhанай хилгааhан хүбшэргэнүүдыень торгооно.

- Мүнөөнэй морид богони дэлhэтэй болоо, - гэжэ артист онсо тэмдэглэнэ. Тиимэhээ хуурай хүбшэргэ болохо дэлһэн удаахан бэдэрэгдэжэ олдодог.

Хилгааһан хүбшэргэнь (смычок) мүн лэ уридшалан хатааhан модондо хэгдэдэг юм. Бэлэн болоhон хүгжэмэй зэмсэгые үнгэтэ шэрээр шэрдэжэ, үнгэ оруулдаг.

Сууха хуурай «бэень» нэгэ жэгдэ, эрхим шанартай хуhан модоор, харин эшэнь хасуури, хуша модоор бүтээгдэдэг. Эдэ бүгэдэ хуурай тусхай hайхан аялгын зэдэлээ хангадаг ха.

Yшөө Леонид Бабалаев хониной шагайгаар эди шэдитэй абяатай хүгжэмэй зэмсэг урлан дархалжа, олоной hонирхол татадаг.
Леонид Бимбаевичай урлан бүтээhэн морин ба сууха хуурнууд Россиин булангуудта ба хари гүрэнүүдтэ үндэрөөр сэгнэгдэжэ, хоморой эксклюзивнэ хүгжэмэй зэмсэгүүдэй зэргэдэ түргэн тарадаг. Монголдо Леонид Бабалаевай хуурнуудые худалдажа абадаг тусхай магазин бии.

Yнэ сэнтэй бухын сууха

Урдань бухын сууха айхабтар сэнтэй байhан. Эгээл түрүүшын гэрнүүдэй сонхонууд мүнөөнэй шэлнүүдэй орондо бухын суухаар бүглөөтэй байгаа. Шарабтар нимгэхэн зүйл бүрүүлээршье hаа наранай элшэ оруулдаг һэн ха. Татаад хатааһан бухын сууха мүнөөнэй полиэтилендэ адлирхуу шанартай байдаг гэжэ тэмдэглэгдэнэ.

Yшөө урдань үлеэгээд хатааhан бухын сууха соо жэжэхэн шулуунуудые хээд, нарай үхибүүдэй таршагануур нааданхайнуудые хэдэг байhан гэжэ мэдээжэ.

Урдын буряадууд гүнзэгы гол мүрэнүүдые гаталхын тулада нэгэ хэды үлеэгээд хатааhан бухын суухануудые бэедээ орёогоод, тамаржа гарадаг байhан заншалтай.

Бухын сууха мүнөөнэй бүмбэгын «үбгэн абын үбгэн аба» болодог. Мүн лэ үлеэжэ хатааhан сууха соо үбhэ ногоо шиихажа дүүргээд, үхибүүд шэдэжэ, үдьхэлжэ наададаг hэн ха.

Гол мүрэнүүдэй гүнзэгые элирүүлхын тулада бухын сууха уhа руу шэдээд, хэды саг соо дээшээ хөөрэн гарахыень хүлеэдэг байhан.
Эхэнэрнүүдэй сүүмхэ, айрhа тараг хадагалдаг туулмаг г.м. хэрэгсэлнүүд үхэрэй суухаар бүтээгдэдэг байhан түүхэтэй.

Ганса буряад-монголшууд бэшэ, харин дэлхэйн олон арадуудай үндэhэн заншалта хүгжэмэй зэмсэгүүд бухын суухаар урлагдадаг байhан. Жэшээнь, марийцуудай шувыр, удмуртнуудай быз г.м. хүгжэмэй зэмсэгүүдэй хажуугаар буряадай хэнгэрэгтэ адли «гусек» гэжэ тоншодог хүгжэмэй зэмсэг бүхы арадуудта байhан.

Yшөө урдын зүжэгтэ наададаг артистнар бухын суухаар халзан хүнэй парик хэдэг байhан заншалтай.

Элинсэгэй заяанай һүлдэтэй
Мүнөө Буряад орондо сууха хуурта «хоёрдохи ами» оруулагдажа, үндэр тайзануудай үзэсхэлэнгөөр аялга хүгжэмөө түүрээнэ. «Гунигтайхан» зэмсэгэй уянгата хүгжэмһѳѳ олон хүнэй зүрхэ сэдьхэл хүдэлжэ, нулимсаа дуhаан шагнадаг ушартай. Дошхон хаашуулые, зэрлиг хүлэгүүдые номгоруул-hан, атан тэмээдые уяруул-hан мянгаад жэлэй түүхэтэй хүгжэмэй зэмсэг ха юм!

П.И.Чайковскиин нэрэмжэтэ Улаан-Yдын хүгжэмэй колледжын оюутад, Буряад Республикын арадай уран урлалай түбэй хүмүүжэмэлнүүд болон уран hайханай, хүгжэмэй hургуулиин hурагшад сууха хуур дээрэ наадажа hурадаг болонхой.

Мүн лэ Россиин ба уласхоорондын хэмжээнэй «Нүүдэлшэнэй дуун», «Хуурай наадан» г.м. фестивальнуудта сууха хуураар наададаг.
Буряадай элитэ хүгжэм зохёогшо Пурбо Найданович Дамиранов «Сууха хуурай гуниг» гэhэн хүгжэм зохёожо, олоной анхарал татаhан байна. Сууха хуурай гуниг – мартагдаhан буряад хэлэнэй, ёhо заншалай хамтын гуниг. Нүгөө талаар, сууха хуур – хүсэтэй үндэhэтэй, эди шэдитэй хүгжэмтэй зэмсэг. Аялга хүгжэмынь буряад хүн бүхэнэй сэдьхэлдэ дуураhан мэдэрэлнүүдые hэргээн хүлгөөнэ, уг гарбалай заяануудай нангин hүлдөөр адислан уряална.

You have no rights to post comments