Шэнэхээндэ

Ага тосхондо ажаhуудаг 66 наhатай Дашицыренэй Жамбал аха иимэ харюу үгөө hэн: «Анхан сагhаа буряадууд хэн намда туhалхаб гэжэ ябаагүй, өөрынгөө хүсөөр, ухаагаар ажалаа хэhэн. Аха зониие хүндэлхэ, хүүгэдээ ажалда hургаха, хүн зондо жэшээ боломоор ябаха гэжэ оролдодог байһан. Шэнэхээндэ hамгад хубсаhа оёхо, сагаан эдеэ буйлуулха ажалаа орхёогүй. Хүбүүд 10 гаратайhаа hур элдэжэ, хазаар, ногто зайдажа, мори һургажа hурадаг.
Малшан хүн шадалтай, бүхэ, ухаалиг. Шуурган, зуд гү, али малаа алдаа hаа, үгы гэбэл ажалдаа диилдэбэл, бэе бэедээ туhалдаг, хүндэмүүшэ зантай, эбтэй эетэй, зөөдэлөөшье сугтаа хэдэг юм.

Зургаадахи һарын эхеэр зуhаланда ородог. Тиихэдээ 10-аад тэргэеэ шэрээд, 1000 гаран хони бэлшээжэ, аалихан туугаад зуhаланда зөөдэг байhан. Заримдаа бэлшээриеэ гамнажа, холын зөөдэлдэ гаража, уула хадатай, гол уһатай, һайн ногоотой газарта ошожо, хэдэн һара зуһадаг байгаа. Август hарада таана, мангиртай газарта хони адуулхада, ундаа ехээр хүрэхэгүй, таргалха. Зунай сагта шэрүүн борооной ороходо, нооhоёо абхуулhан хонин хаа-яа зууража үхэдэг. Газар малтажа, тархииень бултайлгаад, хони булаха. Тиихэдэнь хонин гэдэжэ амидырдаг һэн. Хамтаралай үедэ hаалишан үглөөнэй 4 сагта бодожо, 20-ёод үнеэ hаадаг, хүлөө үхэртэ гэшхүүлхэгүйн тула зузаан гуталтай ябадаг һэн. Yхэршэн 6 сагта hаалиин үнеэдые туужа, бэлшээридэ гаргадаг hааб даа.

Юһэдэхи hарын арбаадаар намаржаандаа ерэжэ, ногооной хагдартар малаа таргалуулха. Августын 15-һаа үбhэндэ ородог. Ноябриин 10 гаранаар хониндо хуса табидаг. Алтан шара намарай үедэ арhа шүрбэhэ элдэхэ саг ерэдэг. Хабар намартаа шиираг хүбүүд сар, тэмээ, мори hургадаг юм.

Yбэлжөөндөө ошоод байхадаа, бэлшээри hэлгэжэ, хэдэн дахин зөөдэл хэхэ. Миин таамаг зөөдэггүй, 2-3 хоногой урда тээ байха газарайнгаа саhа, хагдыень шэнжээд, нэмэри дулаан газар хараад ерэдэг. Хонинойнгоо тоо толгойдо тааралдуулаад, саhа этэжэ, газар сэбэрлээд, хаамагаар хорёо барихые «хото этэхэ» гэдэг. Газаа 40 градус хүйтэн байха. һэеы гэрээ түргэхэн барижа, бүхэли hүниндөө галаа түлижэ хонодог һэмди. Хуурай аргал носоогоод, халуун сог дээрэ нойтон бэшэ, торшогоножо байhан хүлдэhэн хоргооhо хэхэдэ, баймга «пуг» гэжэ носоходоо, түмэр пеэшэн ехээр халаха. Хониной хатаһан шэбхэ һайн түлишэ юм. Хонин 500 түрэлэй ногоо эдидэг. Шэбхэньшье хүнэй бэедэ муу бэшэ. 1960-аад онуудта колхозой 1500 хони харадаг байгаа. Бэлшээри hэлгэжэ адуулhан, hайн хагданда ябаһан мал тарганаар үбэлжэхэ. Декабрь соо хүбүүд даха үмдөөд, мори унажа, 300 толгой адуу манадаг hэн. Бүтүү шуурган соо адуунай хажууда «гүү-гүү» гэжэ hүхиржэ хоноогүй hаа, гарюуhан даага баридаг байгаа. Хүйтэнэй үедэ үнеэнэй түрэхэдэ, заабол манаха хэрэгтэй. Yгы гэбэл тугалынь хүлдэшэхэ.

Дүрбэдэхи hарын эхеэр хабаржаандаа ерэжэ, hарын туршада байха. Мал түл үгэхэ. Шэнэхээндэ сакмаанда гараха гэhэн хөөрэлдөөн болодоггүй, бүлэдөө 4 хүн байгаал hаа, түл абажа ядахагүй. Буряад үүлтэрэй хонид шэрхи, саhан дээрэ түрөөд, хурьгаа дахуулаад ерэхэ. Эзэниинь талада эхэдээ голуулhан хурьга арhан уута соо хэжэ, морин дээрээ үргэлөөд ерэхэдэнь, нүхэрынь тээгэлжэ, хурьга абхуулдаг юм. Хурьгатай ба hубай хонидые ами аминдань адуулха. Табадахи hарын арбаадаар - хурьганай эмнеэ, 20-доор талада даага ургалжа, дэллээн болохо. Хоёрдохи һарын 20-доор хүйтэнэй сагта үреэ шэмхэдэг. Тэмээн үсөө түрэхэ, түлынь ажаллууhатай. Хэдыдэ отондо орооб, дэлэн, хүбшэргэй, орбонгынь ямар бэ гэжэ малшад малаа hайнаар адаглажа байдаг. Yнеэнэй түрэхэдэ, тараг, айраг, сагаагаа хэнэ, айрhа хатаана. Сагаан эдеэн, кумыс зүрхэндэ, уушханда, шуhанай даралтада, саахарай үбшэндэ hайн. Малайнгаа тархи, тагалсаг, гэдэhэ дотор хаяжа болохогүй, нүгэл. Тагалсаг бусалгажа буйлуулаад (холодец) эдихэдэ, хүнэй үе мүсэдэ hайн. Тархиин яhа бусалгаад уухадаа, хүн мартамхай бэшэ болохо.

Манай дээдүүл шуhа мяхаараа мал ажаллажа, үхэхэhөө наашые үзэhэн зон юм. Үеын үедэ мал ажалаа орхихогүй, үри хүүгэдтээ дамжуулха гэһэн хүсэлтэй ябаа бшуу».

Ага нютагта

Эсэгын дайнай эхилхэ жэл, дүлэтэ 1941 ондо, Сагаан-Уула нютагта түрэhэн Мэдэгма Ванжилова хонин ажалай оньһо тааhан хүн юм. Yхибүүн наhандаа үншэрхые үзэжэ, нагасындаа үндыhэн басаган хонишоноор 31 жэлэй туршада хүдэлhэн.
Олон хүүгэдэй хүгшэн, нагаса эжы, 79 наhатай Мэдэгма эгэшэ иигэжэ бидэндэ ойлгуулаа hэн: «Адуулгын хүсөөр мал тобир орохо. Зузаан ехэ хара мяхатай байгаа hаань, «тобир hайн мал» гэжэ дээдэ сэгнэлтэ үгэдэг. «Гуяынь хара мяха хараад үзэ даа» гэжэ хэлсэдэгбди. Һубай мал шулбы эдихэдээ, хара мяхаяа абана. Хабар саhанай хайлахада, дороhоонь хагдан (шулбы) гараха. Тиихэдэнь «мал хүллөө» гэжэ хэлсэдэг. «Хүллөө» гэхэдээ, малай хүлынь хүнгэдэжэ, хагданда гарадаг. Мал саhан дороhоо гараhан зөөлэн шулбыда ехэ дуратай юм.

Ургы – малай дура татаhан түрүүшын сэсэг. Тэрэ саhан дороhоо гарадаг. Тэрэ үедэ майлын үбэрөөр ургы ба түргэн сагаан хоёр ургажа, хони мал гүйлдэжэ ошоод, дуратайгаар зулгаажа эдихэ. «Малтнай ургыда садаа гү?» гэжэ hурадаг ааб даа. Түргэн сагаан гэжэ укроп шэнги ногоон малда баhал hайн.

Хонин - ажаллууhа ехэтэй амитан. Жэлэй дүрбэн сагта hайн бэлшээридэ ябуулха хэрэгтэй. Зундаа ногооной хони үглөөнэй 5 сагта гаргажа, үдэ болотор хадада адуулхада hайн. Хадын ногоон шэмэтэй. Гол газарай түргэн гаража байhан, нарай ногоо эдеэ hаа, хонин шэшэхэ. Саhа ехэтэйдэ, шииг нойтондо ябахадаа, хониной туруун зөөлэржэ халсаршаха, бэлбэрээрнь шуhан гаража, гэшхэхэдэнь, үбдэжэ дохолхо. Намарай сагта мал таргалдаг. Хүйтэнэй эхилхэдэ, тэрэ хүсыень алдуулхагүйн тула адуулгын хажуугаар гарай хоол эдюулхэ хэрэгтэй. Тиигэбэл мал турахагүй, тэрэ шэгтээ ондо орохо. Жэшээнь, «газаа дулаан» гэжэ хэлээд, нэгэ үдэшэ малдаа үбhэ үгэнгүй байгаа hаатнай, 3 хоноод, тарга шэмэеэ алдажа эхилхэ. Yглөөгүүр үбhэ багаар үгөөд, малаа хагданда ябуулдаг. Yдэшын үбhэ горитойхоноор үгэхэдэ, үхэр, хонин хибэдэлээ хибэжэ, эдеэгээ болбосоруулжа хоноходоо hайн. Хабар, намар уhа, дабhа муутай байбал, мал тэрэ дороо муудашаха. Дабhагүй байhан малай үhэ зүhэ хүдэлшэхэ. Дабhан ехэ тэжээлтэй. Хониндо нарhанай шэлбэhэ асархадань, нээрээл, витаминтай зүйл ха даа гэжэ мэдээ hэнби.

Yхэр хушуугаараа саhа ираад, хэлээрээ орёожо, юумэ эдихэ. Хонин зөөлэн саhа малтажа, хагда эдидэг. Адууhан тэмээн хоёр - хоол оложо ядахагүй, шэрхи мал. Морин туруугаараа саhа малтаад, үбhэ ногоо шүдөөрөө шэмхэлжэ эдидэг. Тэмээн бургааhанай орой шэрбээд, набша намаа, үрмэдүүлшье эдихэ. Ямаан хадын хангил хабсагайда ябаха дуратай.

Манай эндэ Агын голой үлэн үбhэн ургадаг. Тиибэшье мал байhан байhан газартаа таараад лэ байха. Жэшээнь, үбэл дунда малаа Ага-Хангилhаа Сагаан-Уула абаашаа hаатнай, хагда эдеэд шэшэхэ. Тэндэhээ Ага-Хангил мал асараа hаатнай, бүдүүн хоолтой, һобхоншог ногоондо тааража ядаад, туража зобоохо.

Монгол литээр, үбэлэй түрүүшын hарын 27-до дулаан hаань, Сагаан hара дулаан байха. Юрэнхыдөө, монгол hарын 27-28-да дулаарбал, удаадахи hара дулаан гэжэ шэнжэхээр юм. Огторгойн зүүн хажууда хүндэлэн барагар үүлэтэй hаа, уhа саhан орохо, шуургалха. Наhатайшуулай үе мүсэ шархираа hаа, тэнгэриин муудахые мэдээд лэ байдаг.
Дамбаев Сандан нүхэртэеэ «Победа» колхоздо хони хараһамди. Малаа дутаажа, шоно нохойдо ортожо байгаагүйбди. Юундэб гэхэдэ нүхэрни хонинhоо hаладаггүй, малаа ото дахажа ябадаг hэн. Тэрэнэй ашаар малнай бүрин бүтэн ондо ородог байгаал даа».

You have no rights to post comments