Агын аймагай Һүдэнтэ нютагай Айбалта гэжэ газарта юрын малша айлда түрэhэн, бага наһанһаа Раднын Норжимо хүгшэн эжытэеэ үндыһэн юм. Норжимо хүгшэн эжынь ехэ юумэ мэдэдэг, тэрэ бүгэдэеэ аша хүбүүндээ хөөрэжэ үгэдэг һэн. Тиигэжэл хөөрэһыень зүрхэндөө хадуун абаһан, түрэл хэлэндээ дуратай, буряад арадайнгаа түүхээр һонирхоһон байна. Һургуулиин һурагша ябахадаа, мэдээжэ багша, поэт, прозаик Бадма-Базар Намсараевай эмхидхэһэн уран зохёолой «Булаг» кружогто ябадаг боложо, шүлэг бэшэлгэеэ мүлижэ эхилһэн шуу. Базар-Садо Цыденовэй 5-дахи ангида һураха үедөө бэшэһэн «Хабар» гэһэн тон түрүүшын шүлэглэмэл бүтээлынь «Агын үнэн» һониндо толилогдоо, саашадаа уншагшадай сэдьхэл ханааха шэдитэй уран шүлэгүүдынь, зохёолнуудынь «Толон», «Буряад үнэн», «Буряадай залуушуул» газетэнүүдэй, «Байгал» сэтгүүлэй нюурнуудта хэблэгдэһэн, дам саашаа Агын ба Буряад Республикын радиогоор олониитэ уншагшадта, шагнагшадта дамжуулагдадаг болоо һэн.
1968 ондо Базар-Садо Цыденов Һүдэнтын дунда һургуули мүнгэн медальтайгаар дүүргэжэ, Доржи Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй багшанарай дээдэ һургуулида буряад ба ород хэлэ бэшэгэй багшын мэргэжэл шудалаад, Зүдхэлиин дунда hургуулиин һурагшадта ном заажа, багшалхы ажалайнгаа намтар эхилһэн байна. Удаань Агын тойрогой радиовещаниин редакцида сурбалжалагшаар, «Родина» ажахыда ревизор-юристээр, Зүдхэли нютагай зүблэлэй түрүүлэгшээр гэхэ мэтэ ажаллаhан шуу. Тэрэнэй hүүлээр багшалхы ажалаа үргэлжэлүүлээ. Хэдынэйшье сагта, алишье ажалда ямаршье тушаал эзэлээш hаа, зохёохы ажалаа орхёогүй, мүнөөшье болотороо сэдьхэлэйнгээ «дуу хүгжэм зэдэлүүлһээр», уран зохёолдо үнэн сэхэ зандаа.
Хэдэн олон жэлдэ зохёоһон шүлэгүүд болон поэмэнүүдынь 2004 ондо согсологдожо, ном болон барлагдаа, тэрэнииень уншагшад ехэ халуунаар угтан абаһан юм. Талын буряад хүбүүн һэн тула Базар-Садо Цыденов номоо «Морин эрдэни» гэжэ нэрлээд, тэрээн соогоо буряад хүнэй абари зан, жаяг заршам, ёһо заншал, гал гуламта, Эхэ орондоо, эжыдээ дурлал гэхэ мэтэ тухай шүлэглэн хөөрэһэн байдаг. Мүн залуу наһанай зали, инаг дуран, дунда үетэнэй эдеэшэhэн бодол, буряад арадай заншал заабаринууд Базар-Садо Цыденовэй поэзиин үндэhэн болонхой.
Һүүлээрнь 2016 ондо «Асуудал дүүрэн дэлхэй» гэhэн хоёрдохи номоо хэблүүлэн гаргаа. Энэ ном тухайнь мэдээжэ поэт, СССР-эй болон Россиин Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, Россиин Федерациин соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Батожаргал Гармажапов иигэжэ бэшэһэн байна: «Базар-Садо Цыденов жара холо гаран жэл соо юртэмсэ дэлхэйн хүрьһэ гэшхэжэ, нилээд юумэ хараһан, голхорхо гомдохо, баярлаха бахархахашье сагуудые үзэһэн тула асуудал дүүрэн дэлхэйн ажабайдалда харюу үгэхэ гэжэ бодомжолһониинь гайхалгүй...». Буряад уран зохёолой шэргэшэгүй далайда нэмэри боложо хэблэгдэһэн «Асуудал дүүрэн дэлхэй» номынь 2018 ондо бүгэдэ буряадай «Алтаргана» нааданай номуудай конкурсдо хабаадажа, шангай һуурида гараашьегүй һаа, бусад номуудай дунда онсо өөрын hуури эзэлээ.
Базар-Садо Цыденов багша һэн тула хүүгэдтэ туһатай, тэдэнэй наһанда үзэхөөр ном дээрэ хүдэлһэн байна: 2007-2008 онуудта багша Билигма Цыдыповатай суг 9-дэхи ангида үзэхэ «Классһаа гадуур уншаха ном» хэблүүлһэн байна. Тэрэнэй абдар уудалаа һаа, үшөөшье хэблүүлхээр гар суглуулбаринууд, шүлэг, поэмэнүүд, рассказууд, драманууд, шэнжэлхы хүдэлмэринүүд нилээд олон байха юм. Базар-Садо Цыденов өөрөө һонюуша, оло юумэ хараһан үзэһэн хүн тула ехэ юумэ мэдэдэг, хүн зониие һурагшалхада, уг гарбалһаань эхилээд, (тон һайн мэдэхэгүй байгаа һаа, тухайлхатай байдаг) хэн юун бэ, түүхэтэ ушарнуудыешье - бүхые хөөрэжэ, мэдэсэтэеэ хубаалдадаг юм.
Уран зохёолшо, багша элдэб зохёохы конкурснуудта хабаададаг: уран шүлэгшэдэй дунда соносхогдодог поэт Цыдып Жамбаловай нэрэмжэтэ конкурсын лауреат, Агын тойрогой 70 жэлэй ойдо зорюулагдаһан уран шүлэгэй конкурсын «Проза» гэһэн янзада хабаадажа, баһал лауреадай нэрэ зэргэдэ, 2008 ондо Эрхүү хотодо үнгэргэгдэһэн бүгэдэ буряадай уласхоорондын «Алтаргана» нааданай хэмжээнэй буряад поэзиин конкурсын хүрэл дипломдо хүртэһэн, Улаан-Үдэ хотодо 2016 оной «Алтарганада» хабаадажа, эссе бэшэгшэдэй дунда илаһан гээшэ.
Базар-Садо Цыденов олониитын ажал ябуулһанайнгаа түлөө «Национальное достояние России», мүн «10 лет Международному бурятскому фестивалю «Алтаргана», «200 лет Агинскому дацану» медальнуудаар, «Почётный работник общего образования» тэмдэгээр, шагнагдаһан, 2007 ондо «Победитель конкурса лучших учителей России» гэһэн федеральна грантда хүртэһэн юм.
Энэ наһан соогоо уран зохёолой хүгжэлтын, хүүгэдэй эрдэм мэдэсэ үргэдхэлгын түлөө ябаа. Тээсгэн Цыбен Жамцараногой нэрэмжэтэ Үбэр Байгалай хизаарай номой сангай хүдэлмэрилэгшэд Базар-Садо Цыденовэй ойн баярта зорюулжа, Агын 1-дэхи дунда hургуулиин hурагшадта «Зүүдхэл мүнгэн Зүдхэли» гэhэн литературна хэшээл үнгэргэбэ. Шүлэгүүд ба поэмэнүүд дээрэнь үндэhэлжэ, уран зохёолшын түрэhэн тоонто нютагтайнь танилсуулаа, «Асуудал дүүрэн дэлхэй» гэhэн ном тухайнь видеобуулгабари буряад хэлэн дээрэ дурадхаһан байна.
Б.РИНЧИНОВА, Ц.Жамцараногой нэрэмжэтэ Үбэр Байгалай хизаарай номой сангай библиограф.
