Аяншалагшын дэбтэрһээ
Аяншалжа ябахадаа, Василий Жалсанов Турциин «Алания» отельдэ байха болзорһоо үлүү гаратар нэгэтэ байшоо ха. Стамбулай музей ошожо, монголнуудай байһан газарнуудые карта дээрэ тэмдэглүүлээд, Ирагай Наинаваа, Мосул г.м. хараха зорилготой ябаа. Отельдэ турогуудтай шажанай, аллахай түлөө гээд ямар гай үйлэдэгдэнэб, олон гэмгүй хүн зобоноб г.м. хөөрэлдэһэн байна. Удаань отелиин 1-дэхи дабхарта ажаһуудаг грузин наймаашаниие хамба лама Дашидоржо Этигиловэй сайттай танилсуулаа, тэрэнь «вай-вай» гэжэ байгаад, хажуудань байгшадтаа харуулаа ха. Тэрэ гэһээр турогуудтай һайн танил болоо. Тэдэ нэгэ хоног соо 60 доллароор автоунаа олохобди гэжэ дурадхаа, харин грузин танилынь үшөө үнэгүйгөөр, 46 доллароор, турциин Фиат оложо үгэбэ. Тиигээд Василий Жалсанович Сириин хилэ зубшан, 1000 гаран модо зай ябаба. ГАИ-шье үгы, автоунаанууд үсөөн, саашаа ошохо бүринь элһэн, зоной ажаһуудаггүй, хүнэй һайшаахаар бэшэ газар байгаа (Сириин дайнай урда тээ). Тиигээд Ирак гүрэнэй хилэ хүрэжэ ерээд, «Небесные врата» гэжэ музейтэй танилсаха зорилготой байһанаа мэдүүлхэдэнь: «Тиишээ ошолтогүй, дайн эхилбэ», - гэжэ грузин яһанай хүлһэнэй сэрэгшэ хэлээ. Хилын саана «Ирагай Наинаваа провинциин эхин» гэһэн вывескэ, нэмжыһэн элдин газар дайда нюдэнэйнгөө үзүүрээр хараад лэ, бусаха баатай болоһон байгаа.
Түбэд гүрэн руу Россиин аяншалагшадай ябажа эхилээдүйдэ, Василий Жалсанович Шэнэхээнэй Сандаг гэжэ буряад хүбүү газаршан болгожо абаад ошоһон байна. Шэнэхээнэйхидтэ гэр бүлын нэгэ паспорт байдаг байна, тэрээн соо бүлын бүхы гэшүүд ородог юм. Паспорт соонь бэшэгдэжэ, тэрэ танилайнгаа харгыень даажа, Түбэдөөр аяншалһан. Россиин эрхэтэдые Түбэд руу визээр оруулха арга бии гү гэжэ мэдэхэеэ Түбэдэй турагентство ороһон байна. «Тэдэ Ород гүрэнэй паспорт харажашье үзөөгүй, тэндэ байһан ажалтад һонирхоо һэн. Тиигэжэ байтараа нэгэниинь: «Та монгол гүт?» - гэжэ һураба. «Үгы, буряадби», - гэбэб. «Буряадай газар бии гээшэб даа», - гэжэ тэдэнэй нэгэн хэлээ һэн. Тиигээд тэрэ «Үбэр Монголой чахар монголнуудай ажаһуудаг газарта, Цинхай провинцитаймнай нэгэ хилэтэй дэбисхэртэ буряадуудай газар байдаг», - гэжэ хөөрөө. Тэдэ газар хэды шэнээн талмайтайб гэжэ өөһэдынгөө хэмжүүрээр хэлээ, һүүлдэ тоолоходом, 20 мянга гаран гектар болонхой һэн», - гэжэ Василий Жалсанович хэлэнэ. Турагентствын хүдэлмэрилэгшын хэлэһээр, тэрэ газар гоё - ой модотой, уһатай, ногоотой юм ха. Тэндэ монголнууд, түбэдүүдшье байжа шададаггүй: үри хүүгэдынь, али адуу малынь өөдэлдэггүй, үхэдэг байһан. «Ябагты эндэһээ, энэтнай эзэтэй, буряадуудай газар» гэлсэдэг байһан ха. Агентствын директорэй мэдээсэһээр, буряадууд 30-40 сар тэргэ дабһа асаржа, энэ газар худалдажа абаһан түүхэтэй. Тэдэ Наян-Навааһаа бусажа ябаһан буряадууд байгаа ха. «Тэндээ байгаашьегүй, өөрын болгожо, бөө удаганарынь шанга ёһолол бүтээһэн юм бэзэ. Тиигээд тэдэ Хори нютаг руугаа бусаһан. «Тэрэ газар холо, ошожо хараха хүсэлтэйшье һаа, һөөргөө бусаха болзорни дүтэлшоо һэн», - гэжэ Василий Жалсанович хэлэнэ.
Энэ хөөрэлдөөнһөө һабагшалан, буряадуудай Наян-Наваа нютагта, Түбэдтэ ажаһууһан тухай бэшэһэн авторнуудай ажалнуудта хандая.
Элинсэгэймнай элдин һайхан нютаг
2014 ондо «Минии буряад» гэһэн сэтгүүлэй 5-дахи дугаарта «Үзэсхэлэнтэ Наян-Наваамнай үзэм жэмэсэй орон бэлэй» гэжэ гаршагтайгаар Дамбинима Цырендашиевай статья гараһан. Тэрэ статьягай хэһэг уншагшадтаа дурадханабди: «Хори буряадуудай ябаагүй газар үгы гэхээр; Чингис хаанай эзэмдэһэн үргэн дайдын хойто заха Баргажан Түхэмһөө эхилээд, баруун хизаар аяар Мессопотами (Ирак) хүрэһэн тухайнь бэшэдэг болонхой. Багдад хотоһоо хойшоо Курдистанда Наян-Наваа байба гэһэн һонин дуулдадаг. Хулагуу хаан хори зонһоо бүридэһэн түмэн сэрэгтэй, тэрэ багайнгаа арадуудые зонхилжо байһанаа, Ехэ Монголой хааниие һунгаха үеэр зоноо абаад, Монголоо бусаһан гэхэ. Энэ һунгалтаар дээшээ дэбшэжэ, хүсэлэйнгөө бэелүүлэгдэхэгүйдэ, үнөөхи хори буряадуудаа дахуулаад, баруун Түбэд ошожо нютагжаһан түүхэтэй. Энэ нүүдэлээр 500-600 бүлэ буряадууд Баруун Түбэд ошоһон юм гэһэн үгэ байха. Шэнэ нютагынь Бада-Ёгоо гү, али Байдан-Ёгоо гү, иимэшүү нэрэтэй байгаа. Энэ Бада-Ёгоо тухай буряадай түүхэ домог сээжээр мэдэдэг Рэгзэн Эрдынеевэй хөөрөөе эрдэмтэн Даши-Нима Доржиевай бэшэжэ толилһые зон уншаһан ёһотой. Дүшөөд гаран оной үеэр Һүдэнтэ нютагта байхадамни, Убашын Һама-жаб гэдэг монголшо үбгэжөөл иимэшүү түүхэ хөөрэдэг һэн. Энэ Һамажабхай хэлэхэдээ, энэ хөөрөөе профессор Цыбен Жамцараноһоо дуулаһанби гэхэ. Профессорэй нютагаа ерээд, Онон өөдэ үльгэр, домог суг-луулжа ябахадань, боожыень барижа, Жамцараное абажа ябаһанби, тиихэдээ аянай ута харгыда элдэб юумэ ярилдагша һэмди гэдэг бэлэй.
Урин уларилтай, элдин дэлгэр, аятай һайхан нютагта байгаа гэжэ ойлгохоор. Хонидынь бэлшээриһээ үдэшэлэн хотондоо ороходоо, хүлнүүдэйнгээ туруунда үзэм (виноград), бүйлөөһэтэй эдеэ (абрикос) барбайштар гэшхээд ерэдэг һэн гэхэ юм.
Хори зон эндэ байха хубигүй байшоо. Балжан хатанай энжэ боложо, аяар зүүн хойшоо, Хинганай ара үбэр эзэлжэ һууһан Бүүбэй Бээлэ хаанай албатан боложо ерэһэн юм. Энэ ута аянда ябахадаа зүдэрөө, аяшараа. Нютагаа домогложо, элдин һайханииень үгылжэ, Наян-Наваа Байдан-Ёгоо хоёроо домогложо дуулалдаба. Анханда Мессопотамиһаа ерэлгэндээ, Наян-Наваагаа домогложо, энэ дуун бии болоо гэжэ һанамаар. Хожомоо дахяад хүлхихэдөө, энэ дуун дээрэ нэмэжэ, Бада-Ёгоогоо дуулалдаа бололтой. Байдан-Ёгоо гээшые үзэһэн Шагдарай гэлэн гэдэг Аргали нютагай лама байһан юм. Бада-Ёгоо гээшэдэ дошхон сабдаг эзэтэй Ёгын үндэр гэжэ хада байдаг гэбэ. Бада-Ёгоодо айл аймагаараа зон һуудаггүй, хатуу эзэтэй, аюул ехэтэй гээд гаража ошодог байгаа. Энэ Шагдарай гэлэн XIX зуунай һүүл багаар үни сагай һураггүй байһанаа, жүдэй эрдэм шудалаад, үбгэрхэ үедөө нютагаа бусаһан тухайнь, мүн элдэб янзын эди шэди үзүүлдэг тухайнь Аргали нютагай Ральдин Даша гэжэ үбгэн намда хөөрэһэн юм. Энэ лама Агын дасанда хэрэг бүтээл хэхэеэ 21 гэлэниие эриһэн байдаг. Мүн эмэй үбһэ түүхэеэ тэрээгүүр аяншалһан Яруунын Догно нютагай Дашын Бальжанима гэдэг Сүүгэлэй дасанда һураһан эмшэ лама Лабранһаа гараад, Наян-Наваа хүрэһэн тухайгаа хөөрэдэг байһан. Энэ нютагай элдин һайханиие гайхажа бусаһан ха.
Баруун Түбэдтэ хори зоной байһан нютагые Буда-Ёгоошье гэдэг, Наян-Наваашье гэлсэдэг. Минии һанахада, буряадууд Баруун Түбэд ерээд, энэ нютагтаа Мессопотамиингаа Наян-Наваагай нэрэ үгэжэ болоо. Иимэ заншал байгаа ха юм».
Зүрхэ сэдьхэл доһолгомо дуун
Буряадай элитэ уран зохёолшо Ц.Жимбиев 2000 оной эсэстэ «Бурятия» газетэдэ «Наян-Наваа – песня тысячелетия» гэжэ статья бэшэһэн. Арадай засагтай улас түрын байгуулагдаһанай үрэ гэхэдэ, Наян-Наваа тухай сэдэб хорюулгүй болоо гэжэ тэмдэглэһэн байдаг. Тэрэ дуун соо иимэ үгэнүүд бии:
Аян (хан) заяа заяанай
Наян-Наваа минии лэ
(миниеэ лэ гү?)
Байдан, Байдан байдалай
Бада-Егоо минии лэ
(миниеэ лэ гү?)
Дуун хэдэн янзын байбашье, удхань адли. Хитад гүрэнэй арадай артист, хуасай омогой Анандын Нумаагай дуунууд соо иимэ үгэнүүдтэй «Наян-Наваа» дуун бии:
Заянхан Наваа меняалэ гү?
Заяанаймнай нютаг гү?
Наян-Наваа меняалэ гү?
Зааханамнай нютаг гү?
Байдан, байдан байдулай
Бада-Ёгоо минулай
Багын минии нютаг гү?
Олон зуун жэлдэ хори буряадуудай домог түүхэдэ болон дуунууд соо үлэһэн энэ һайхан, үнэхөөр буряад хүнэй сэдьхэл зүрхэ хүдэлгэжэ шададагынь ехэ гайхалтай, тайлбарилагдашагүй нютаг хаанаб гэһэн асуудал тобойн бододог.
Монголой ба Хитадай олон эрдэмтэд – Ням-Осор, Б.Шагдаржав болон Дотор Монголой профессор Б.Дабаадагва ба бусад Наян-Наваа тухай шэнжэлһэн юм. Б.Шагдаржавай баталамжаар, Наян-Наваа Чингис хаанай тоонто - Онон голой эхин, үшөө энэ нютаг Хитадай Хүхэ Нуурһаа хойшо (сүл губида? - автор) байһан гэжэ бэшэһэн байдаг. Арадай поэт Баир Дугаров «Минии буряад» сэтгүүлдэ «Наян-Наваа» дуун тухай өөрынгөө һанамжатай хубаалдаһан юм. Түүхын эрдэмүүдэй доктор Ш.Чимитдоржиев «Хождение хори-бурят к Сагаан хану «Белому царю» (2001 он) ном соогоо Наян-Наваа тухай иигэжэ бэшэнэ: «…иимэ домог арад зон соо ехээр дэлгэрэнги, теэд домогойл хэмжээндэ зандаа, ямаршье эрдэмэй баримтануудаар баталагдаагүй».
НОРДОП БАБУЕВА.
