Сагаалганай урда тээ үнгэрһэн бимбын үдэр Ага найман эсэгын ба бэшэшье угай хүбүүд тойрогойнгоо һээр шаалгаар эгээл ехэ мүрысөөндэ хаба шадалаа туршалсан, олониие баясуулба, жэнхэни нааданда сугларагшад сэдьхэлээ тэниилгэжэ, һүр һүлдэеэ үргэбэ.
Абарга һээршэд - Ага-Хангилай можо.
бодол Һанамжанууд
Хойто-Ага нютагай хүдэр шамбай Жаргал Базаров Улаан-Үдэ хотоһоо Агаяа тэгүүлэн ерэжэ, «Толон» һониной шангай түлөө мүрысөөндэ жэл бүри эдэбхитэйгээр хабаададаг заншалтай. Жаргал Батомункуевич түрүүшын мүрысөөндэ ехэ амжалта туйлаа һэн. Тэрэнэй эсэгэ, 70 наһатай, багшын ажалай ветеран Батомунко Базаров иигэжэ хөөрэһэн байна: «Хүбдүүд угай Ошорой (Мухан) Базар абамнай һээр шаадаг байһан. Энэ абьяас, хорхойень Жаргал хүбүүмнай абажа, һургуулиин наһанһаа үетэн нүхэдтэеэ суг хамта һээр шаа шааhаар дүршэһэн, мүнөө Ага нютагайнгаа мүрысөөндэ дахяад дуратайгаар ерээд байна. Минии ахай - Хойто-Ага нютагай ветерануудай зүблэлэй түрүүлэгшэ, 73 наһатай Батожаргал Базаров, намһаа лаб дээрээр һээр шааха байха. Илангаяа урда сагта айхабтар бүхэ һээрнүүд дайралдадаг байhан. Тэдэниие суглуулаад, мүнгэ табижа, шандааһаяа шалгадаг хүбүүд олон һааб даа. Мүнөөшье гол мүрысөөнэй удаа мүнгэ табяад (коммерческий), һээр шаалга хэжэ байхыень харадагбди. Дүнэн, сар, бухын томо һэрнүүд үсөөн болоо, олонхинь хашарагай һээрнүүд байдаг. Һээр шаалгын ёһо гурим тухай хэлэхэдэ, урдань шэрээтэ, хамба гэхэ мэтэ ехэ зиндаатай лама санаартанай байгаа һаань, һээр шааха хүн тэдэнэртэ дүтэлжэ, «хормойгоо шуужа, хамсыгаа шамажа болохо гү?» гэжэ доро дохин һураад, зүбшөөл абадаг байгаа. Урзанда һээр шаалгаар мүрысөөндэ шэрээтэ ламын байхада, хэншье зүбшөөл һуранагүй, олонхи шамбайшуул хормойгоо шуугаад, хамсыгаа шамаад, һээр шаажа байгаа hэн. Тиихэдэнь досоогоо һанаата болон һуугаа һэнби. Энэ гурим тухай мүрысөөнэй судьягай соносхоо hаань, зохид байха, үгы гэбэл һээр шаалгын дүрим соо оруулхаар гэжэ һанагдана. Бидэнэй, агынхидай, арадайнгаа заншал һэргээхэ гэжэ бодоо хадаа бултыень нарибшалан хаража, дутуу дундагүйгөөр, зүб тээшэнь бодхоожо шадаа һаамнай, ехэ һайн, дэмбэрэлтэй хэрэг бүтэхэ бшуу. Эндэ ургажа ябаһан үетэндэ ехэ туһатай, һайн мүрысөөн үнгэргэгдэжэ, уг удамаа, зан заршамаа олон залуушуул мэдэхэ болоно. Мал ажалтай буряадууд хэр угһаа ёһо заншалаа ехээр сахидаг байһан. Һээр шанахадаа, һүхөөр, эритэ зэбсэгээр сабшажа огто болохогүй гэжэ тэдэнэр үри хүүгэдтээ захидаг һэн. Тогоон соо ута һээрэй багтаагүй һаань, түрүүн нэгэ талыень хэжэ шанаад, һөөргэнь эрьелдүүлжэ, нүгөө хажууень уһан шүлэн соо бусалгадаг. Гэрэй эзэн үхибүүдэйнгээ зориг хухалхагүйн тула гаргаһан малай һээр заабол шааха ёһотой, хухараагүй һаань, ондоо хүнэй шаахыень саашань хадагалдаг, мүн адууһанай һээр шаажа болохогүй, ушарынь гэхэдэ, унажа ябаһан хүлэг - хүндэлхэ морин эрдэнимнай гэжэ урданай үбгэдэй хөөрэлдэжэ байхыень шагнаһан байнаб. Мүрысөөндэ адууһанай һээрэй байгаа һаань, болюулха хэрэгтэй. Тэмээнэй һээр шаадаг, зүгтөө томо амитанай һээр шаахань бэлэн хэрэг бэшэ ааб даа. Һээр шаалгада дүрэ (техника удара) хэрэгтэй, аргагүй хүсэтэй аад, халтал буруу шаагаа һаань, һээр заяандааш хухархагүй. Һургуулиин үхибүүд өөһэдөөл һээр шаажа һурадаг, зарим хүбүүдтэ аба, аханарынь заажа байгша».
Агын тойрогой һээр шаалгаар мүрысөөндэ 3-дахи жэлээ алгасангүй ерэжэ байһан, Догой нютагай, сагаангууд угай, 78 наhатай ажалай ветеран Батомунко Жалсараев арадай наадан тухай иимэ һанамжаяа хэлэбэ: «Би энэ мүрысөө оло дахин хаража байнаб. Угай һүлдэ тэмдэгүүдтэй, ёһо заншалаа дээшэнь үргэһэн наадан боложо байна. Нютаг бүхэндэ бэрхэ hээршэ хүбүүд ургаа. Тэдэнэр hүүлэй үедэ бүри булайгаар һээр шаадаг болоо. Илангаяа Ага-Хангил, Үзөөн, Сагаан-Уула, Шулуутай, Урта ба бэшэшье нютагуудай хүбүүдые онсо тэмдэглэхээр, hайшаахаар байна. Догой нютагаймнай хүбүүд дээдэ шангай hууринуудые эзэлжэ, намайе аргагүй баясуулаа. Би иимэ гоё мүрысөө, наада хаража ябаагүйб, 1958 онhоо наhатайшаг болотороо малшанаар хүдэлхэдөө, хамтын хони орхихо аргагүй, хүдөө талада ажал хэһэн хүнби. Мүнөө элдэб мүрысөө, концерт-наада хараха дуратайб. Би мал ажал эрхилһэн хадаа иигэжэ хэлэхэеэ һананаб - үүсын үедэ мал гаргахадаа, мяхантаяа заабол hээр шаналсадаг юм. Тиихэдээ заха hээр шанахые оролдодог. Юуб гэхэдэ, үхэртэ шаахаар 7-9 hээр байха. Хүзүүн талаһаа заха hээр эгээл бүхэ гэжэ хэлсэдэг. Айл бүхэндэ үүсэ гаргаһан үдэртэнь hээр шаалга болодог һэн. Yрөөнэй нютагай Павелай Бата ара нюргандаа hээр шаажархидаг байhан. Мүнөө хүн малайнгаа hээр hайнаар абажа шададаггүй. Олонхи зон үүсынгээ ба худалдаанай мяха, яhа түргыень хаража, hүхөөр сабшажархина. Хажуугаарнь бурааень (һээрэй шэхыень) дайража, hээр булайгаар гэмтээхэ байна. Мүнөө үүсэ гаргахадаа, мяхыень шэмхэлжэ, яhыень һайнаар эбдэжэ байдаггүй. Ажалдаа, ажабайдалдаа һайн заншалаа, шадабари, дүршэл дүрэеэ алдангүй, табан хушуун малаа үдхэжэ, һээрээ сэбэрхэнээр мүлжөөд шаажа ябая. Эндэ ерэһэндээ баяртай байнаб. Һээр шаадаг хүбүүд жэнхэни буряад хубсаhатай ябана, баяр ёһололдо ехэ удхатай үгэнүүд хэлэгдээ, тайзан дээрэ Ага найман эсэгын тугууд намилзаа, шамбайшуул аргагүй олон һээрнүүдые хуха шаана, мүрысөөн һайнаар үнгэргэгдэжэ байнал даа».
Энэ мүрысөөнэй тон ахамар хабаадагша, хальбан угай, хонин жэлтэй, 63 наһатай Борис Дашинимаев Бата, Зоригто хүбүүдтэеэ, Саша аша хүбүүнтэеэ суг хамта һээр шаалгаар мүрысөөндэ тэн тэрээн хабаадалсажа, яһала олон һээр хухалаа. «Манай нютагай эрхим һээршэн Баясхалан Цыриторов хальбан омогой. Урзанда жэл Бата хүбүүмни тойрогой һээр шаалгаар мүрысөөндэ 2-дохи һуури эзэлээ, мүнөө жэл Зоригто хүбүүмни Санага нютагта 210 хүн сооһоо шалгаржа, баһал дээгүүр һуурида гараа. Мүнөө Саша аша хүбүүмни һайнаар шаажа байна. Би гарайнгаа дээшээ үргэгдэдэггүйшье һаань, тэдээнһээ нэгэшье үлэнгүй шаахые оролдоноб», - гэжэ һаншаг сагаан ахатан энеэбхилэн хэлээ һэн. Арбан гурбатайхан Саша ашань мүрысөөнэй абарга боложо, хүгшэн абань баясаба, нютаг зон һээршэн хүбүүгээрээ омогорхобо.
