Галзууд гээшэ Хоридой мэргэнэй ехэ хүбүүн, 12 хүхүүр зон юм. Тэдэнэр олон зуун жэлнүүдэй туршада тон холуур зөөжэ, эндэ тэндэ таһараашье һаа, һөөргөө ниилэжэ, элдэб нютагуудта ажаһуугаа. Галзууд отогойхид Алтай хадын ара хажуугаар баруун урдаһаа ерэһэн зон гэжэ эрхүүгэйхид хэлсэдэг. Нүгөөдүүлынь хэлэхэдээ, галзууд омогойхид Хори буряадуудай нютагһаа зүүн хойшоо гаража, Байгал далайн хойгуур тойроод, Зүлхэ мүрэнэй эхин хүрэтэр зөөжэ ошоод, Худайн гол шадархи эхирэд угсаатантай суг хамта ажаhууһан гэхэ байна. Малаа дахажа ябадаг буряадууд һайн газар бэдэржэ, Байгалай наанаһаа ошоһон байгаа ёһотой. Зүгтөө шэнэ газарта галзуудай ажабайдал ехэ хүгжэлтэ абажа үгѳѳгүй. Тиихэдэнь нэгэ ехэ бөөдэ хандажа, шалтаг шабааень асуухадань, «түрэл нютагаа бусаа һаатнай, дээрэ» гэжэ харюусаhан ха. Тэрэ үедэ эхирэдэй газарта галзуудһаа гадуур шарайд, худай г.м. хори буряадууд байгаа. Тэндэ галзууд угайхидай үри һадаһад мүнөөшье бии, зариман Ойхон олтирогто hуурижаhан. Галзуудай Ойхон ерэхэдэ, адуу малтай хүнүүд байгаагүй, ганса загаһашад байhан ха. Тиимэһээ малай хооллохо үбһэ ногоон элбэг, олиггүй гоё газарта түбхинэhэн. Урданай зоной хэлэһээр, тэндэ галзууд отогтон 40 жэлэй туршада ажаhуужа, адуу малаа ехээр арьбажуулһан.
   Согто-Хангил нютагта тоонтотой, галзууд угай Жаргал Очирович иигэжэ хөөрөө hэн: «Минии багсаахада, галзууд угайхидай Байгалһаа наашаа гараhан сагынь 1660-аад онууд болоно гээшэ гү даа. Юундэб гэхэдэ, тэрэ үедэ ородууд наашаа ерээд байгаа. Тэдэнэр Байгалай наада талада түрүүн ерэhэн шуу даа. Энээн тушаа академик Алексей Окладниковай «Баруун буряадуудай түүхэ» гэһэн томо ном соо тодорхойгоор бэшээтэй. Ородуудай Зүлхэ мүрэнөөр дамжажа, Витим мүрэн үгсөөд, Байгалай наада хажууда гарахадань, буряадууд зэбсэгтэ эсэргүүсэл үзүүлээгүй. Буряадуудта монголнууд ба бэшэшье отогтон добтолдог, зүрилдѳѳ зүршэлдѳѳтэй саг байгаа. «Ородууд ерэхэдээ ехэ аймшагтай юумэн үзэгдэнэгүй, Байгалай саада хажууда ородууд үгы» гэжэ бодомжолоод, буряадууд тэдэнэртэй суг хамта эбээ олоод, ямаршьегүй ажаһуугаа.
   Нютагтаа ажаһууһан хори буряадуудай олон малтай баяшуул «газар эзэтэй байха ёһотой» гэжэ ородуудһаа дуулаад, газараа хубаажа эхилээ. Ехэнхи газарай хуу эзэтэй болошоһон хойно Ойхон дээрэ байһан галзууд отогтон мүльhэтэhэн Байгал дээгүүр гаража, наашаа ерээд, бүлэг бүлэгөөрөө тараһан, зариманиинь Үдэ гол үгсэжэ, Ярууна руу гараа, нүгөөдүүлынь Хёлго, Хэжэнгээр ябажа, Энгидэй гол уруудан, Үлэнгэ, Хойто-Ага нютагуудта хүрэжэ ерэхэдэнь, эзэлэгдээгүй газарнууд үшөөл байгаа. Тулмасаанда олон галзууд байгаа. Тэндэһээ Жэбхээһэн гэжэ хүнды руу бүлэг галзууд зон ошоһон. Тэдэнэй дунда манай элинсэг ябалсаа. Жэбхээһэнэй галзууд гэжэ угаймнай бэшэг соо бэшээтэй. Би Жэбхээһэнэй галзуудай үри һадаһанби. Тиихэдэ урагшаа хилэ дабаад, Монгол руу ошоһон галзууд зон олон байха. Ушарбай, Догой, Сүүгэлэй дасан г.м. газарнуудаар ябажа, зүүн хажуугаар ерэһэн галзууд угайхид Бооржо хүрэтэр ошоһон. Тэдэнэр бооржын галзууд гэжэ хэлсүүлдэг һэн. Бооржын галзууд зоной олонхинь Манжуур, Хайлаар г.м. газарнуудаар урагшаа гараhан. Тэдэнэр Шэлдэй Зангиин ударидалга доро Хитадай Хинганай ара хүрэтэр ошоһон. Росси ба Хитад гүрэнүүдэй хоорондо хилын татагдажа эхилхэдэ, Шэлдэй Занги «бидэ эндэ газар эзэлээд байнабди, тэрэ тала дайдыемнай Ород гүрэнэй болгожо, Хинганай ара хажуугаар хилэ татахыетнай гуйнабди» гэжэ Түгэлдэр Тобоевто бэшэг бэшэһэн ха. Хинганһаа наашаа гараһан 7 гол бии юм. Тэндэ мал барихада ехэ таарамжатай, эдеэлсэ һайнтай бэлшээритэй газар байгаа. Уласхоорондын байдалаар юм гү, али ондоо шалтагаанаар, Шэлдэй Зангиин һанамжа тоогдонгүйгөөр, бүри наагуур, Үргэнэ голоор хилэ татагдаа бэлэй. Тиигэжэ хитадууд хилэ дээрэ харуулшадые табяа. Шэлдэй Занги түрүүтэй буряадуудай хилэ шадар хүрэжэ ерэхэдэнь, хитадууд тэдэниие һөөргэнь намнажа байгаа. Тэдэнэй наашаа бодхуулаар гараха гэхэдэнь, хилын харуулшад Шэлдэй Занги ударидагшыень барижа, тархииень таһа сабшаа. Тиихэдэнь толгойнь нютаг руугаа хойшоо мухарижа, хүн зониинь урагшаа туугдажа, Хинганай үбэр хажуу руу барга буряадуудай байдаг нютаг абаашагдаа. Тэдэ ошоhон хүнүүдые шэнэ барга гэжэ нэрлэһэн. Галзууд отогтоной холын нютаг ошоходонь, тэндэхи зон Хориин 11 эсэгэнэрэй уг гарбал мэдэхэ байгаа. Аргагүй гоёор дуу дууладаг Уудам хүбүүн интервью үгэхэдөө, «би - галзууд омогой шэнэ барга гээшэб» гэжэ хэлээ hэн. Тэрэ Шэлдэй Зангиин үри һадаһадай нэгэн гээшэ ха. Мүн галзууд зон 1700-гаад онуудай үеэр зурагараар урагшалхадаа, олонхинь Үбэр Байгалай хизаарай ба Агын тойрогой газар дэбисхэр дээрэ тогтоһон. Юундэ тиигэжэ тоолонобиб гэхэдэ, минии аба 1904 ондо түрэһэн. Айлай ганса хүбүүн байгаа. «Абынгаа 75 наһатайда гараһанби» гэжэ абамни хэлэдэг һэн. Хүгшэн абамни 1830 он багаар түрэhэн гэжэ багсаахаар. Тэрэнэй Лубсан аба ХVII зуун жэлэй хуушаар мүндэлhэн болоно. Лубсан гэжэ Буддын шажанай нэрэ. Тиихэдээ эндэмнай ламанар бии болоод байгаа. Угай бэшэг ба хүнэй нэрэнүүдые шэнжэлэн хаража, хэн, хэдыдэ ажамидарһан бэ гэжэ тухайлхаар байдаг.
   Галзууд 12 хүбүүтэй, ехэ хүбүүниинь - Доргошо. Бидэ доргошо галзуудбди. Лубсан гэжэ хүнһөө эхилээд, угайнгаа түүхын «Уг залгуулһан эжы» гэжэ ном бэшээ һэнби. Тэрэ хүн һамга абажа байтараа гээгдэшэһэн юм. Бэри буугаагүй нүхэрһөөнь Доржи хүбүүн гараһан. Доржи 10 хүбүүдтэй болоо. Тэдэнэй нэгэниинь Ошор юм. Би Ошорой Жалсабай Жаргал болоноб. Доржын үри һадаһад үнэржөө, хахадынь Монголдо ажаһууна. Мүнөө галзууд угайхид Догой, Согто-Хангил, Ушарбай, Зугаалай, Хара-Шэбэр, Хойто-Ага, Дашбалбар нютагуудта олоороо ажаһууна. Дашбалбар нютагай хүн зоной гурбанай нэгэ хубинь галзууд отогойхид байhан юм. Тиигэжэ галзууд угайхид ганса Ага, Хори нютагуудаар байдаггүй, Хитад, Монголһоо эхилээд, Эрхүү можодо, Саха Яхад Уласай дэбисхэр хүрэтэр һуурижаа.
   Үшөө нэгэ баримта дурдахада, Ойхоной зон Баргажанһаа бэриие буулгадаг байһан. Тиихэдээ галзууд зон газар уhаяа, харгыгаа hайн мэдэхэ байhан тула Баргажан, Хурамхаан руу ерэжэ нютагжаһан. Агадамнай тэндэhээ ерэhэн малай аргашан, галзууд угай Сандажаб Бадмаев ажаhуудаг. Эрхим ажалаараа шалгарhан Сандажаб Раднаевичые олон хүн танидаг ааб даа. Мүнөө галзууд хүн угаа мартахаяа болёо. Урдань уг гарбалаа нюусаар хөөрэлдэдэг hаа, демократиин үедэ уг узуураа мэдэхэ хэрэг hэргэжэ байна. Агын тойрогой Сагаалганай найр нааданай үедэ галзууд угайхидтай тайзан дээрэ гарахадаа, би, 77 наhатай ажалай ветеран, хэлэндэ бэрхэ, хүнгэн дорюун Владимир Рабдановичтай суг тон наhатайшуулынь байгаабди. Владимир Рабданов намhаа 6 наhаар аха юм. Уран шүлэгшэ Батожаргал Гармажапов, уран дархан Цыбикжаб Цыдыпов ба мэдээжэ һоригшо Баир Цырендоржиев гэгшэд Шэлдэйн Зангиһаа, Тураахайн Баданhаа эхилээд, галзууд угайхидай элитэ 60 хүнүүдэй фото-дүрэнүүдтэй томо баннер ехэ оролдожо бүтээhэн байна. Ж.Жаргалова, С.Бардуева ба Ц.Цыбжитова гэгшэд эмхидхэлэй ажал, шагай наада ябуулаа».
   Урдань буряадууд бэе бэеэ ажаглан хараад, ямар угай зон, ямаршуу абари зантайб, аашатайб, шэнжэтэйб гэжэ хошонгуу хурса үгэнүүдые удхалан зохёодог һэн. Жэшээнь, анхан сагhаа «галзууд хүн гайтай, ганса модон эзэтэй», «галуун тохорюун ганганааша, галзууд хүн гашайдааша», «галзууд хүн ганираатай, ганса модон шарьяатай» гэхэ мэтээр хэлэдэг байгаа.
   Уг бүхэн өөрын ураатай. Ураа гэжэ бэе бэеэ дуудаха дохёо үгэ байгаа. Бидэ, Жэбхээһэнэй галзууд, дааган ураатайбди. Иимэ үгэ байха: «Дээдэ тэнгэриһээ удхатай, дээгүүр амгалан һанаатай, галтай согтой, гавраатай, дааган ураатай, гал улаан тугтай галзууд».
   Галзуудай 12 хүхүүр тоолобол, Доргошо, Һарбада, Жэнхэн, Дагаанхан, Хабагай, Эршэм, Онход, Дэлдэгэр, Хайтал, Нохой ураг, Шоно, Ользон гэжэ илгардаг.
   Түгэсхэлдөө С.Балдаевай «Родословные предания и легенды бурят» гэһэн ном соо үгтөөтэй, хүнэй хөөрөөнһөө абтаһан иимэ баримтануудые бэшэе: «Галзууд 12 хүбүүтэй, тэдэнэйнь 11-иинь Хоридо, 1-иинь Хаашаг (Качуг) гэжэ нютагта ажаһууна. Тэрэнэй үри һадаһад Худари, Баргажан ба Ойхон нютагуудаар тараһан. Маншуунайн үринэр Худари, Гаарга г.м. нютагуудта, Ходын ашанар, зээнэр Бархан, Хурамхаан, Хара-Модон тосхонгуудта ажамидардаг. (67 наһатай Бурхин Молоновhоо 1957 оной июлиин 18-да бэшэжэ абаһан). Галзууд отогой буряадууд Нохой ба Зэнхэни гэгшэдэй үри һадаһадһаа бүридэнэ. Тэдэнэр Галданай Бошогто хаанай буһалгаанай үедэ Алтайһаа ерэһэн. Түрэл түтимынь Хальмагта ажаһуудаг. Зүлхэ мүрэн шадархи галзуудууд хори буряадуудай галзууд угайхидтай ямаршье холбоогүй, амяараа отог юм. Галзууд гээшэ Нохой, Жэнхэн (Зэнхэн), Маншуна гэжэ 3 хүбүүдтэй, Бээлэйхэн ба Гээлэйхэн басагадтай байһан. Тэдэнэр нохой галзууд болоно. Хаашагай аймагай Нохой, Бурлай, Нойбо болон Ойхоной аймагай Хүтэл, Зама, Зугадат нютагуудаар ажаһууна. Баргажанай аймагта Аргада, Дэрээн ба Гаарга нютагуудта галзуудууд түбхинөө. Басагадынь сэгэнүүд омогойхидто хадамда гараhан. (Гаарга нютагай Шондой Бадмаевһаа 1960 оной июниин 21-дэ бэшэжэ абтаһан).
   Иигэжэ галзууд угайхидай толилолгоор, Ага найман эсэгын омогойхидой түүхэ намтар бэшэжэ эхилбэбди. Хүндэтэ уншагшад, уг удамаа шэнжэлhэн, дурдаhан бэшэлгэ, hанамжануудаа редакциин хаягаар эльгээхыетнай уряалнабди.

You have no rights to post comments