«Абын захяа, эжын hургаал юунhээшье сэнтэй», - гэhэн Бадараевич багшын хэлэдэг байhан сэдьхэлэй гүнзэгы удхатай нангин заабаринууд шабинарһаань шабинарта хэдэн үедэ дамжан ябадаг юм. Бэлигтэй багша багашуулые үзэг бэшэгтэ hургаха, эдир үетэниие эрдэмтэй болгохо хэрэгтэ бүхы мэдэсэеэ, шадабарияа үгэжэ хүдэлhэн юм.

«Оршон үедэ тойрогой дунда hургуулинуудта физикэ, тоо бодолгын хэшээл заажа ябаhан олон багшанар Хончин Бадараевай ажалай дүршэл хэрэглэдэг гэхэдэ алдуугүй. Тоо бодолго, физикэ, хари хэлэ үзэлгэдэмнай айхабтар ехэ нүлөө, хубита оруулhан, урдаа хараха багшамнай ябаhан»,- гэжэ Х.Бадараевта заалгаhан, мүнөө хүдэлжэ ябаhан, наhанайнгаа амаралтада гараhаншье багшанар хэлэдэг. Олоной урдаа хараха багшын түрэhэн тоонто нютаг, намтар, гэр бүлэ - ажабайдалай баримтанууд тухайнь бэшэе.

Һүдэнтэдөө хүдэлжэ эхилээ

Хончин Бадараевич Агын аймагай Һүдэнтэ нютагта 1920 ондо түрэhэн намтартай.
Тэрэ 1928-1932 онуудта нютагайнгаа эхин шатын һургуулида һураад, Табтаанайда һуралсалаа үргэлжэлүүлээ. Удаань Агада һуража, 1936 ондо долоодохи анги дүүргэһэн байна. 1930-аад онуудта үзэг, бэшэг мэдэхэгүй зон захаһаа байгаа. Энэ үеэр хаа-хаанагүй багшанар дуталдадаг байhан юм. Х.Б.Бадараев Агын багшанарай училищида орожо, һуралсалаа үргэлжэлүүлээ. Багшанарай мэргэжэл шудалха үедөө тамирай янзануудаар бэеэ һоридог һэн. Оюутадай хоорондо гар бүм-бэгэ сохилгоор эрхим, эрдэм һуралсалдаа бэрхэ ябаһан.

Багшын хүнгэн бэшэ мэргэжэлтэй болоhон залуушуул тойрогой хүдөө hургуулинуудаар эльгээгдэнэ. Хончин Бадараев 1939 ондо Агын багшанарай училищи амжалтатай түгэсхөөд, Шэтын багшанарай институдта физикын ба тоо бодолгын факультедтэ оюутан боложо ороһон намтартай. Дээдэ һургуулида һуража байхадань, түрэһэн эжынь үбдэшоо. Тиихэдэнь һуралсалаа орхижо, Һүдэнтэ нютагаа ерэжэ, эжынгээ хажууда байлсана. Тиин 1940 оной намар ажалайнь баян намтар эхилнэ. Һүдэнтын hургуулиин ударидагша, багшын олон жэлэй ажалай дүй дүршэлтэй болоhон Бато-Жаргал Жаповай хүтэлбэри доро Бадараевич багша үхибүүдые эрдэм үзэгтэ hургаха ажалай оньhотой танилсаа. Хуушан монгол хэлэ бэшэг үзэлгэдэнь Жамсо Будаев хубитаяа оруулһан байна.

Тэрэ холын сагта Х.Б.Бадараев нютаг дээрээ багшын дээдэ мэргэжэлтэй гансаараа байшоо. Тэрэнэй удаа олон залуушуул Шэтэ, Улаан-Үдэ, Москва хотонуудта һуража, багшын үнэмшэлгэнүүдтэй болоһон түүхэтэй. Х.Бадараевай багшалжа эхилхэдэ, ехэ хүндэ саг тудаа. Агууехэ Эсэгын дайн, ном, дэбтэр, самбар хомор даа. Үхибүүд хэшээлдээ ябахагүй, дайнай ара талада хамһалсаха. Тиибэшье багша хүн багашуулые һургуули ерүүлжэ, үзэг бэшэгтэ һургахые оролдожо, ехэл эрмэлзэлтэйгээр хэшээлнүүдые ябуулдаг байгаа. Залуу багша нютаг дээрээ хүдэлжэ байтараа, Агын нэгэдэхи һургуулида тоо бодолго заахаяа эльгээгдээ. Тэндэ арбан һараһаа үлүүхэн багшалжа байһаниинь, дайнай һүрөөтэ сагууд буужа ерээ.

«Багшамнай аалихан, намдуу, урин зөөлэн абари зантай hэн. Хэшээлнүүдынь hонирхолтойгоор үнгэрдэг байгаа», - гэжэ тэрэ үедэ багшада заалгаhан шабинарынь тэмдэглэнэ. Хончин багша хэшээлнүүдээ үнгэргэхэдөө, оньhон үгэнүүдые, таабаринуудые, домогуудые, үльгэр, онтохонуудые хэрэглэжэ, үхибүүдэй ойлгохо талада хүнгэн, эли тодо болгодог байһан. Багашуулай ухаан бодол хүгжөөхын тула ребус, шарж г.м. элдэб зурагуудаар шэмэглэгдэһэн, ханын hонин гаргаха. Багшын заабаринууд саашадаа үхибүүдтэй хүдэлхэ зондо угаа туhатай байhаниинь мэдээжэ бэзэ.

Агууехэ Эсэгын айнда

Дайнай сууряан Агын талаар нэрьежэ, айлай хүбүүд-тэ сэрэгэй комиссариадһаа дуудалганууд ерэжэ эхилээ.
1941 оной декабриин 23-да Һүдэнтын дүрбэн залуу хүбүүд сэрэгтэ татагдажа, һуралсал гарахаяа эльгээгдээ һэн. Һүүлдэ эдэ хүбүүдэй ори гансаниинь нютагаа, аба эжыдээ амиды мэндэ бусаха хубитай байһан. Тэрэ Хончин багша байба. Суг дайнда мордоһон үетэн нүхэдынь Раднабазар Ракшаев, Маюр Балданов, Сундупов (нэрэнь мэдэгдээгүй) хархис дайсадые даража ябаһаар уна-һан байнад. Х.Бадараевай дайшалхы намтартайнь танилсахада, сэрэгшэн 1941 оной декабрьта сэрэгтэ татагдахадаа, ЗабВО-гой 36-дахи армиин 209-дэхи стрелково дивизиин 770-дахи полкдо алба хаагаа. 1942 оной февралиин 23-да Эхэ орондоо тангариг барижа, фронт эльгээгдэхэ сагынь ерээ бшуу. Июль һарада сэрэгэй офицернүүд ерэжэ, хари хэлэ мэдэхэ сэрэгшэдые урагшаа нэгэ алхам хэхыень захиралта хэлэхэдэнь, рядовой Бадараев һууриһаа даб гээд хүдэлшэбэ. Тиигэжэ манай сэрэгшэн Владивосток хото хоёр жэлэй курс гарахаяа эльгээгдэбэ. Тэндэ япон ба хари хэлэнүүдэй курс гаража, сэрэгшэн-оршуулагша болоо. Уссурийск шадар радиодивизиондо алба хаажа, радиограммаар ябаһан хари үгэнүүдые барижа оршуулдаг байгаа. Тэрэ сагта японцууд бактериологическа буу бии болгохо гэжэ ажал ябуулаа. Совет сэрэгшэдтэ японцуудай нюуса ябадалыень мэдэхэнь шухала. 1945 оной июль һараһаа Хончин Бадараев Примориин сэрэгэй тойрогто оршуулагшаар ажаллаа. Баряанда абтаһан япон сэрэгшэдые мүшхэлгэдэ оршуулагшаар хүдэлһэн байна. Мүн Харбинда алба хаажа ябаһан Япониин консулой дипломадуудые мүшхэлгэдэ хабаадалсадаг байһан. Оршуулагшын ажал хүндэ: Азиин арадуудай соёл, ёһо заншал мэдэхэнь шухала һэн. Бага лейтенант нэрэ зэргэтэй Х.Бадараев сэрэгэй дарганарай табиһан зорилгонуудые үнэн сэхэ дүүргэдэг байһан.

Хончин Бадараев 1948 оной майн 29-дэ сэрэгһээ табигдажа, нютагаа бусаа бшуу. Сэрэгшэн долоон жэл алба хаажа, сентябрь һараһаа түрэл һургуулидаа хари хэлэнэй багшаар хүдэлжэ эхилээ һэн. Yхибүүдтэ эрдэм мэдэсэ олгуулха гэhэн бэлэн бэшэ ажалаа саашань үргэлжэлүүлбэ. Тэрэ эрдэмээ дээшэлүүлхэ хүсэлтэйгөөр Шэтэ хотын багшанарай дээдэ hургуулида физикэ ба тоо бодолгын таһагта заочноор hурана. Һуралсалаа дүүргээд, түрэл Һүдэнтынгөө 7 жэлэй hургуулида багшалхаяа Шэтэһээ ерээ. 1948 онhоо хойшо тоо бодолгын багшаар хүдэлжэ эхилээд, директор болотороо амжал-татай ажаллаа. Тэрэнэй хүтэлбэри доро 1956 ондо һургуулиин шэнэ байшан баригдаа, олон багшанар ажалда ороо, һуралсалай гуламтын материально-техническэ байра байдал улам һайжараа. Тодорхойлходо, лабораторинууд, тамирай танхим, хүүгэдэй ном үзэхэ хэрэгсэлнүүд абтагдаа, шэнэлэгдээ. Һүдэнтын дунда һургуули олон жэлдэ талаан бэлигтэй багшанараараа, шабинараараа омогорхон ябадаг болоо. Тэрэнэй аша оролдолгоор 1966 ондо дунда һургуули байгуулагдаһан түүхэтэй. Тиин 1968 ондо түрүүшын 42 хүбүүд, басагад дунда һургуули дүүргэжэ, түүхэтэ үйлэ хэрэг болоһон байна. Тэдээн соо табан хүн медальтайгаар түгэсөө. Нэрлэбэл, Бальжима Базарсадаева (алтан), Жамсаран Жамбалов, Долгор Цынгуева, Базар-Садо Цыденов, Цыдып Цыренов (мүнгэн) медальнуудтайгаар дүүргэжэ, һургуулиин омогорхол болоһон байнад. Тэрэ үедэ иимэ һайн үрэ дүн харуулһан хүдөөгэй дунда һургуулинууд Шэтын можо соо дүтэ нааша байгаагүй. Хончин Бадараевай шабинар аймагай, можын физикэ, математикаар олимпиадануудта нэгэтэ бэшэ шангуудта хүртэһэн габьяатай. Х.Бадараев «РСФСР-эй арадай гэгээрэлэй эрхим» гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргэдэ хүртэһэн гээшэ. Суг олон жэлдэ ажаллаһан нүхэрынь, урдын багша Сагаадай Дамбадугаровай дурсаһаар, Хончин Бадараев гээшэ бурханһаа үршөөгдэһэн багша ябаа. Гар бүмбэгэ, шатар эрхим наадаха даа. Табан хэлэ мэдэхэ – иимэ бэлигтэйень нютагайхидынь гэршэлнэ. Ниитэ хэмжээ ябуулгануудые эмхидхэхэдээ шадамар бэрхэ, олон жэлдэ директорэй һуралсалай-хүмүүжүүлгын талаар орлогшо ябаһан. «1963 ондо һургуулиин һурагшадые дахуулжа, Москва хото ошообди. Хоюулан «Дарһан» курортдо, Һүдэнтынгөө аршаанда һайсал амарһамди. Һургуулидаа түлеэ залһа бэлдэхэ, ургаса, үбһэ хуряалгада ябадаг байһамди», - гэжэ мүнөө үндэр 88 наһатай Сагаадай Эрхэтуевич дурсана.

Багшын ажалайнь үрэ дүн

Хончин Бадараевич аяар 1940 онhоо эхилээд, 1980 гаран онууд болотор хүдэлжэ, хамтадаа дүшөөд жэлэй турша соо багшын ажалай стажтай болоһон. Наhан соогоо арадтаа туhатай, ургажа ябаhан үетэндэ сэсэн, ухаан бодол дамжуулха гэhэн нангин хэрэгыень гүрэнэй, тойрогой засаг зургаануудай хүтэлбэрилэгшэд үндэрөөр сэгнэhэн гээшэ. Тиимэhээ дээдын гүрэн түрын зүгhөө магтаал, олон шагнал хайрануудта хүртэhэн байна. Тодорхойлходо, 1941-1945 онуудта Германиие, Япониие илаһанай түлѳѳ ба бусад орден медальнуудта хүртэhэн габьяатай. Наhанайнгаа Сэсэгма нүхэртэеэ 2 хүүгэдые үндылгэжэ, hургуулитай, мэргэжэлтэй болгоhон. Хүүгэдынь абынгаа мэргэжэл шэлэжэ, багшаар олон жэлдэ хүдэлhэн. Зээ Дамдин хүбүүниинь Буряадай гүрэнэй университет дүүргэhэн, социологиин эрдэмүүдэй кандидат, доцент нэрэ зэргэтэй. Улаан-Үдэдэ СО РАН-ай түбэд ба монгол, буддын шажан шэнжэлэлгын институдай эрдэмтэ хүдэлмэрилэгшэ юм.

Багша Хончин Бадараев шудалhан эрдэм бэлигээ, дүй дүршэлөө, мэргэжэл шадабарияа эдир үетэндэ дамжуулха наhанайнгаа зорилго үнэн сэхэ дүүргэhэн. Х.Бадараевай һаруул дурасхаалда зорюулагдажа, эрдэмэй-дүршэл абалгын конференцинүүд, семинарнууд үнгэргэгдэдэг. Наһаараа хүдэлһэн Һүдэнтын дунда һургуулидань 1993 онһоо эхилжэ, тойрогой һурагшадай хоорондо гар бүмбэгэ сохилгоор жэл бүри мүрысөөн эмхидхэгдэдэг гээшэ.

You have no rights to post comments