Лошон Ракшаев Шандали нютагта 1911 оной гахай жэлдэ Шадан Борын Цыбээнэй гэр бүлэдэ түрэhэн. Гурбан хүбүүдэй одхон байжа, Агын дасан хубараг боложо ошоhон байна. Найман жэлэй туршада цанид шойрын hургуули дүүргэжэ, шажанай тусхай дунда hургуулитай боложо гараа. Тиин лама болоhон ушарhаа 17 наhандаа хамалганда абтаhан байха юм. Мүн гэртэхинииньшье 7 моритой, 6 эбэртэ бодо малтай, 1 hэеы гэртэй, 1 тэргэтэй, гүрэнэй банкда 295, 13 түхэриг мүнгэтэй байhандаа гэмнэгдэжэ сүлүүлhэн гэхэ. Yшөө нэгэ «гэмынь» гэхэдэ, сүлэлгэдэ туулгажа ябаhан зониие сайлуулhан байгаа.
Лошон лама сүлэлгын газарта ябахадаашье, буян үйлэдэжэл байгаа. Жабты табидаг байhан ушарhаа олон лэ хүнэй бэеын тамир заhадаг hэн ха. Энээн тухай Тенчой «Истории о репрессиях» гэhэн хөөрөөн соогоо бэшэhэн байдаг. Гадна хүүгэдыньшье хөөрэдэг.
Ламанарые сүлэжэ, Могойтын станциhаа поезддо hуулгахаяа байхадань, нэгэ hамган дүтэлжэ, аягатай айраг hарбайна. Теэд тэрэ эхэнэрэй гарыень хуули сахигшын этэржэрхихэдэ, аягатай айрагынь Лошон хүбүүнэй хүл дээрэ салгидан адхаршоо. Тэрэнииень хурганайнгаа үзүүрээр долёогоод амсажа, «Сагаан эдеэн дэлбэрхэдээ, hайн гэдэг. Олон лэ ламанарые сүлөө, үшөө нэгэнииньшье бусаадүй. Харин би түрэл нютагаа дахяад эрьежэ ерэхэ хубитай байхамни бэшэ аал?» гэжэ хүнгэн сэдьхэлтэйгээр саашаа ошоhон ха.
Олон пунктнуудые гараа, зон олон, орон дэлхэй гансал сүлүүлэгшэд ба конвойдо хубаарhандал үзэгдэhэн байха юм. Красноярскын хизаар хүрэжэ, сүлэлгын газар ерэхэдэнь, тэндэ буряад, хальмаг яhатан олон байгаа. Тиимэhээ ламые асарба гэжэ дуулахадаа, булта баярлаа.
Хүдэр томо бэетэй Лошон лама сагаан сэдьхэлтэйгээрээ алдаршаhан. Ажалайнгаа нормо үлүүлэн дүүргэхэдээ, бага сага юумээр урмашуулагдадаг, тэрэнээ ядаhан тулиhан зондо тараадаг байгаа. Сүлэлгын газарта элдэб бэрхэшээлнүүдтэй ушараа, модоной хүдэлмэридэ ябаа, шэлэй заводтошье хүдэлөө, модоор дархашье хээ, таряашье ургуулалсаа, тайгын хара баабгайешье дахаа… Модо урадхуулжа ябаhаар, уhа мүрэн руу унахашье саг болоо, гэбэшье маанияа уншаад лэ, гарасалдаад лэ байдаг hэн ха гэжэ басаганиинь хөөрэдэг. 1941 оной хабар Yзөөн нютагай Баяндайн Нимасамбугай Һамажаб басагантай хуби заяагаа ниилүүлнэ. Мүн лэ гэр бүлөөрөө сүлүүлhэн, абань хүүгэдэйнгээ нюдэн доро hэеы гэрэйнгээ хажууда буудуулһан, Сибириин сэбдэг хүйтэн соогуур дүү басагаяа алдаһан, Доодо Ингаш ерээд, эжынь наhа бараһан. Аха дүү Шираб, Борогшон, Һамажаб гурбан зобохын ехээр зобоо, хооhо нойтониие нилээн үзөө. Тиимэһээ Һамажабай Лошон хүбүүнтэй ниилэжэ, түшэжэ ябаха тулгууритай болоһониинь ойлгосотой.
Лошон лама хэншье байг жабты табижа, бултыень аргалдаг, хүл дээрэнь бодхоодог байгаа. Харуулшанай шүдэнэй ехээр үбдэхэдэ, Лошон лама нэгэл дахин шэбшэбэ, үбшэниинь тэрэ зуура бууража, бэшэ үбдөөгүй. Тэрэ гэhээр харуулшан хүбүүн Лошон ламые хододоо ёhолон хүндэлдэг болоһон ха.
Нэгэтэ лагериин дарга дуудажа, арбатайхан басагыень аргалхыень гуйба. Хүндөөр үбдэжэ, халууржа байhан басаганда жабты табяа. Жабтыдажа дүүрэхэ багтань басаган унташаба. Yглөөдэрынь бодоод, сэбэр агаарта газаа сэнгэжэ ябахыень харагшад гайхахын ехээр гайхалдаба, тарниша лама тухай суу хаа-хаанагүй тараба. Лошон лама мүн хүнэй сэдьхэл заhахадаа бэрхэ байгаа, уншалга бүтээжэ, «амиды мэндэ нютагаа бусахат», үгышье hаа «хойто түрэлдөө жаргахат» гэжэ hанааень заhадаг байһан гэхэ.
Лошон лама 1942 ондо сэрэгэй албанда татагдажа, Сталинград шадархи байлдаануудта хабаадаа. Тэндэhээ Омск хото эльгээгдээ. Тэндэ «ЗИС-5» автомашинын кузов заhабарилдаг, автомадай прикладуудые дархалдаг байгаа. 1944 ондо заводой хаагдахада, Доодо Ингашай сэрэгэй комиссариадай мэдэлдэ эльгээгдээ, нефтебазада ажаллаа. Тэндэ Леня, Валя, Нелли хүүгэдынь түрөө. Лошон ламын бүлэ 1951 ондо нютагаа бусаа. Тиихэдээ «ангиин дайсан» гэжэ нэрэтэй, сэхэ нютагаа ерэхэ аргагүй байhан ушарhаа Харымай аймагай Калангада тогтоо. Тэндэшье, 1960 ондо Шандалияа бусаадшье, ото барилгашанаар хүдэлөө. Нютаг зониинь хододоо хүндэлдэг байгаа.
Туhатай зүбшэл, сэдьхэлэй дэмжэлтэ үгэдэг, Лошон ламатай хөөрэлдэhэн хүн сэдьхэлээ ханажа ошодог һэн ха. Агын, Ивалгын дасангуудта ехэ ехэ уншалгануудта уригдадаг байгаа. 1989 оной январь hарада Агын дасанда ороо, тиихэдэ Золто ламхай шэрээтэ байгаа. Мүн Жанчиб ламхайн шэрээтэ байхада, алба хаагаа. Долоодохи гэртэ hуугаад, жабты табидаг тарниша лама hэн. 1991 ондо Үндэр түрэлтэ Далай ламын Ага ерэхэдэ, гэсхы ябаа. Анха түрүүн шэлэhэн хэрэгтээ хододоо үнэн сэхээр хандажа ябаа, олондо туhалаа, дасанай хүгжэлтэдэ ехэхэн хубитаяа оруулаа.
