1997 оной намар Шандали нютагаа ошоод ябатараа, Улаан-Үдэдэ байдаг аад, наһанайнгаа амаралтада гаранхай, нютагаа ерээд байһан манай худа Цэдэнэй Базаргуро ахатай уулзашооб. Энэ хүмнай жэгтэй харгы замтай гэжэ дууладаг хадаа ехэтэ һонирхожо, столдо һуужа, аалихан хөөрэлдөө һэмди...

Цэдэнэй Базаргуро 1922 ондо Дулдаргын аймагай Шандали нютагта түрэһэн. Тэрэ үедэ бүхы арад зондо эрдэм олгохо гэһэн ажал Совет гүрэндэ ябуулагдажа байһаниинь эли. Багшанар нютаг соогоо хэнһээш хүндэтэй, багшын ажал тон һонирхолтой байһан юм. Тиимэһээ Базаргурын Тарбагатайн долоон жэлэй хүдөөгэй хүүгэдэй һургуули (ШКМ) дүүргээд, Красноярскын хойто зүгэй арадуудай багшанарай училищида ороһониинь гайхалгүй. Тэрэнээ дүүргээд, Таймыр эльгээгдэхэеэ байтарынь, Агын тойрог шүүрэжэ абаад, Шандалиин эхин шатын hургуулиин багшаар 1940 ондо табиба.

1941 оной зун Шандалидаа пионерлагериие даагша байхадань, Германиин хархис дайсад манай аажам байдал таһалаал даа. Июниин 25-да Дулдаргын военкомат дуудуулжа, Новосибирскын ябаган сэрэгэй һургуулида эльгээхэ болоходонь, хүбүүнэй досоо түрэһэн нютаг, Хужартайн һаали болоод сэнхир ногоон тэнгэридэ жэргэжэ байһан жэргэмэл харагдахадал гээ. Тэрэ саг совет засагай гайхалта хэрэгүүдэй, илалтануудай үe. Ороноймнай «бүргэдүүд» хүсэтэ далитай боложо, Хойто полюс дээгүүр сэхэ Америкэ хүрэтэр ниидэжэ байгаа ха юм. Гүрэн соо «Комсомолец - на самолёт!» гэһэн уряа дэлгэрэнхэй. Тиимэһээ ахатанай тэнгэреэр дүүлихэ хүсэлтэйгөө военком даргада хэлэхэдэнь, тэрэнь дэмжэжэ, Шэтын облвоенкомат эльгээгээ ха. Шэтэдэ бүхы шалгалтануудые гараад, 1941 оной октябрь һарада Эрхүүгэй можын Тулун городто Зүүн Сибириин граждан аэрофлодой 82-дохи эскадрилида курсантаар ороо. Курсантнууд түргэн ёhoop һуралсал гаража, хамаг зондо суутай болоһон У-2 самолёдоор ниидэжэ шададаг болоһон байна. Тиигэжэ һэеы гэрэйнгээ хажууда байхадань, үзэсхэлэн гоёор харагдадаг оёоргүй тэнгэридэ өөрын ябаха «харгытай» болошобо. Тэнгэриин орьёлые дабаха шадалтай болоходоо, Новосибирскын сэрэгэй-бомбардировочно училищида һуралсалаа үргэлжэлүүлээ. Тэндэ тусгаар ондоо Р-5, СБ (средний бомбардировщик) самолёдуудые зүб мүpөөp жолоодожо һураад, элдэб хүлеэгдээгүй ушарнуудһаа яагаад гарахаб гэжэ заалгаад, Иваново городой холын замай дээдэ һургуулида эльгээгдээ.

1944 оной эхиндэ Базаргуро аха Белоруссиин 2-дохи фронтын 28-дахи Улаан Тугта гвардиин АДД полкдо дайшалхы замаа эхилээ. Тиихэдэ манай орондо добтолжо ороһон гитлеровскэ Германи хамараа һайн сохюулбашье, хүсэниинь үшөөл ехэ байһан.

- Тернополь городто тогтоод байрлаабди. Тиигээд лэ бомбонуудые ашаад, дайсанай городууд дээрэ - нэгэ һүни Щецин, удаань Данциг, Лиепая, Свинемюнде, Кенигсберг дээрэ хаядаг байгаабди. Хэрбэеэ түрүүшын экипажуудаар ябаа haa, дайсанай эдэ городуудай зайн галаар яларжа, һанаа амар байдагыень харадаг һэмди. Доромнай хэды гэмгүй зон ами наһантаяа хахасааб даа, дайн дажар хэндэшье хэрэгтэй бэшэ. Теэд яахаб, бидэ гэмтэй бэшэбди, манда хэды ехэ уйдхар гашуудал асарһан хархис дайсанай уурхай доромнай байна гэжэ һанан, бомбонуудаа хаяжа эхилхэдэмнай, үйлсын галнууд унтаржа, прожекторнүүд ялалзаад, агаарта хэдэгэнээнэй хүүежэ байһандал болодог һэн. Тиихэдэнь бидэ снарядуудай тэһэрэлгэ доогуур шунгажа, абажа ябаһан бомбонуудаа элдэб промышленна зоно тээшэ, штурманай хэлэһээр хаяад, хүнгэн боложо, байра тээшээ бусадаг һэмди.

Нэгэтэ далайн эрьеын портово город Свинемюнде бомбодохоо ошоод, уһан сэрэгэй зенитнэ буугай һомонуудта сохюулаабди. Би нэгэ далияа сүмэ буудуулһан аэродромдоо ерээ һэм. Тэрэнэй һүүлээр Кенигсберг город бомбодожо байтарни, снарядай хэлтэрхэй зүүн мотоорым һалгажа, аэродромдоо нэгэ мотоороороо бусаа бэлэйб - манай Ил-4 шэрхил самолёт һэн даа. Нүгөөдэ ушарта Щецин город хүрэжэ ябатарнай, радист хүбүүмни хашхарба: «Командир! Хойноһоомнай «Мессер»! Би машинаяа зүүн дали тээшэнь ташуулан, доошоо ороходомни, буугай һомонууд хажуугаарнай гараа. Стрелок-радистымнай урдаһаань буудахадань, фашист намнахаа болижо арилаа һэн. Дайн дажар гээшэмнай хүндэхэн «ажал» даа, элдэб ушарнууд болохо, хододоол талаан тудаад байдаг бэшэ…

1944 оной августын 20-до Кенигсберг хотын далайн порт бомбодохо уялгатай болобобди. Энэмнай Восточно Пруссиин олохон харгы замай уулзадха. Хүрэхэ газартаа хүрэжэ, бомбонуудаа хаяжа эхилбэбди. Юун болобо гээшэб! Хорото шарын уурхай эмдэһэндэл, тэнгэримнай «бусалшаба», хажуугаарнай снарядуудай тэһэрээн, прожекторнүүдэй ялаганаан, гайтайхан ушаралда оробобди. Минии самолёт хэдэн прожекторнүүдые «хам барижа», яахыншье аргагүй. Томо буугай һомон зүүн моторыем, зүүн далииемни муудхааба. Мотоорһоомни гал харагдаба. Арай гэжэ прожекторнүүдһээ мултаржа, яажашье haa, тамын газарһаа холодохо тээшээ зорибобди. Хотоһоо холохон ошоошье haa, «хүндөөр шархатаһан» самолёт холо ябаха аргаа һалаба. Экипаждаа: «Парашюдаар һүрэгты!» - гэжэ захираад, һүүлээрнь өөрөө самолёдһоо һүрэбэб. Эзэгүй, улаан гал болоһон самолёдни газар тээшээ ябаба… дулаахан, түрэлхи гэрээ орхиһон шэнги болоо һэн... Дээрэмни парашюдай купол нээгдэбэ. Дайда дэлхэйдэ хон-жэн, нэгэшье абяагүй. Доошоо харахадаа, ойн захада буужа ябаһанаа ойлгобоб. Нээрээшье, удангүй үндэр нарһанай оройдо парашюдни шагтагалдашаба. Тойроод ямаршье абяан үгы. Досоогоо баясабаб: нэгэдэхеэр, амиды үлөөб, хоёрдохёор, дайсанай толгой дээрэ буугаа бэшэб. 30-40 минута болоод, дайсанай хэлэн дуулдахадал гээд, дахин абяагүй болошоо. Модоёо дамжажа доошоо буугаад, зүүн зүг шэглэжэ, һэмээхэн ябабаб. Үдэрынь ябаха аргагүй, гансал һүнеэр ябадаг байгааб. Үдэр тээшэ болоходонь, ойн шэрэнгеэр, жалга жаамаар, һүри ногоон соогуур хоргодохоб, ногооной шэмэ, жэмэсүүд минии хоол болодог һэн. Арбан хоёрдохи һүни ой соо гурбан хүнтэй уулзашабаб. Ород хэлэндэ адлишаг хэбэртэй, «руки вверх» гэһэндэл соностобо. Дүтэ ерэжэ, намайе хараад, немец бэшэ гэжэ ойлгоходоо, землянка тээшээ дахуулба. Минии хүсэ шадал муудаһан, арай гэжэ ябааб. Талаан болоходоо, эдэмни Польшо гүрэнэй антифашистнууд байгаа. Эндээ гурбан хоног байжа, бэеэ халта һайжаруулаад, дүрбэдэхи һүни намда мори, харгы зууршалха хүниие үгэхэдэнь, дахинаа зүүн зүг шэглэжэ ябаа һэм. Гурбан үдэр ябажа, одоол частьдаа хүрөөб. Ерэхэдэмни, полкымнай захиргаан Шэтэ руу «Б.Цыденов пропал без вести» гэһэн бэшэг эльгээһэн байба. Аба, эжыдэ иимэ caapha абахада, ямар байлтайб!
1945 оной апрель һара. Хархис дайсанай айхабтар ехэ түб хото, Берлин город тээшэ манай сэрэгшэд һүрдэмэ ехэ хүсэтэйгөөр добтолжо байгаа. Германиин зэбсэгтэ хүсэн манайхинда намнуулһаар город руугаа оробо. Яаха аргагүй хүндэ хү-шэр байлдаан: жэшээлхэдэ, нэгэ гэрэй, нэгэ үйлсын түлөө унан унатараа дайлалданад. Газарһаа байха, тэнгэридэ уйтан. Самолёдууд һоно хэдэгэнээн шэнги исална. Эдэ үдэрнүүдтэ Берлинэй баруун-хойто захаар, манай артиллериин хүрэхэгүй газараар бомбододог байгаабди. Зэбүүрхэмэ муухай арьяатанай нүхэн дээрэ ерэжэ, амин голдонь хүрэжэ байхада, һүрөөтэйшье, гайхалтайшье һэн... Илалтын удэр Польшо гүрэнэй Радзынь хотодо угтаа һэмди, баазамнай тэндэ байгаа. Ехэл баяр болоо, хүнүүд таалалдана, тэбэрилдэнэ, бүхы буунуудаараа салют үгөө һэмди, - гээд Базаргуро худа хөөрөөгөө таһалба...

Дайн соогуур манай лётчик 67 дахин дайсанай ара тала руу ниидэһэн байна. Совет нютагаа 1947 оной июль һарада бусажа, Брянска можын Новозыбково город шадар байрлаа. 1950 онһоо 1956 он болотор Челябинскын штурмануудай сэрэгэй дээдын училищида лётчик-инструктораар албаяа үргэлжэлүүлбэ. «Тиихэ үедэ Байконур оло дахин ниидэдэг һэм, космодромой барилга эхинһээнь hүүл болотор хараһанби. Энэ үедэ минии экипажые «Интернационал» гэжэ энеэлдэдэг һэн: командир - бурят, штурман Роман Шергин - якут, бортрадист Валентин Фёдоров - ород, буудагша Арнольд Лисов - еврей», - гэжэ ахатан хөөрэнэ.

Саашанхи жэлнүүдтэ Чукотко, Камчатка, Сахалин хизаараар албаяа ябуулаа. 1960 оной hүүл багаар гүрэн соо сэрэг үсөөлэгдэжэ, нүхэр Цыденовэй албата полк тараагдаа. Сэрэгэй нэгэдэхи классай лётчик, авиационно отрядай командир, майор Б.Цыденов оборонын министерствын пенсионер болобо. Ниидэхэ сагтаа олон янзын самолёдуудые шудалаа: У-2; Р-5; СБ; Ил-4; американ «Лендлиз» договороор ерэһэн Си-47; Б-25 «Митчелл» г. м. Эдэ яһала болохоор самолёдууд һэн, зүгөөр приборнуудайнь тоо тоншо ондоо: высотомерынь - футаар, скорость - милеэр, давлени - дюймаар, түлишэнь - галлоноор. Түрүүшээр манайхин дадажа ядадаг байгаа. 1961 онhоо 1993 он болотор 3үүн Сибириин граждан авиациин захиргаанда хүдэлхэ зуураа Ли-2; Ил-14; турбовинтовой Ан-24 түхэлэй самолёдуудаар ниидээ. Тиихэдээ Байгал-Амарай түмэр замай барилгануудые шудардаг, Эрхүү, Томск, хааяа Москва ниидэдэг байгаа. Юрын байдалда элдэб ушарнууд боложол байдаг. 1969 оной январиин 13-да 13 ч 04 минутада Эрхүү турбовинтовой Ан-24 самолёдоор ниидэжэ, 13 ч 44 минутада ерээд, «гэдэһэн» дээрээ һуушаба ха. Хэншье хосороогүй. Энэ хадаа бортинженерэй уялга байгаа, теэд харюусалгань - командирай. Тиихэдэ эсэнтэһэн, графигһаа үлүү рейсдэ ябаhан, шассиингаа гараhыень шалгангүй бууһан байгаа...

Олон жэлэй туршада агаарай долгиноор тамаржа, холые хаймадажа ябатараа, газараар галдидаг болошоходо, хүндэхэн лэ байгаа ёhотой даа. Хамта дээрээ 52 жэл соо ниидэхэдээ, 11800 час агаарта үнгэргөө. Энэ хадаа жэл дүрбэ hapa болоно...

Дахин «пропал без вести» гэhэн бэшэг ахатан 1995 ондо хараа. Агууехэ илалтын 50 жэлэй ойдо урюулаад, Молоковко санатори ерэхэдэнь, ЗабВО-гой командалагша, генерал-полковник Третьяков юбилейнэ медаль зүүлгээд, гурбан ботитой «О тех, кто не вернулся с войны 1941-1945 гг.» гэhэн Дурасхаалай ном барюулаа. Нэгэдэхи боти соо 331 нюурта нэрэнь бэшээтэй байгаа ха. Тиимэ ушарнууд нэгэшье бэшэ байгаа ёhотой. Энэ ном мүнөөшье хараа haa, тэрэ шэгээрээ ха гү?

1981 онhоо 1993 он болотор пилот-инструктораар хүдэлөө. Теэд 1993 оной августын 20-до ехэ гашуудал тохёолдобо: наhанайнь нүхэр - Розалия Константиновна наhа бараа. Улаан-Үдын аэропорттой холбожо байhан hабагшань таhаржа, юрэ байдал тогтууригүй хэбэртэй болошоо. Тиигээд тэрэ 1995 ондо Шандалияа ерээ. Дэлхэйн 1-дэхи ба 2-дохи дайнуудта хабаадаhан Ошорой Сэдэнэй хүүгэд ба түрэлхидынь ахаяа урданай буряад зоной ёho гуримаар дүнгэжэ, гэр барижа, байдалынь ямбалжа, халуухан сэдьхэлэйнгээ ульhаар hүүлшынь жэлнүүдые жэгнэhээр байтарынь, 2003 оной февралиин 5-да алтан дэлхэйтэеэ хахасаал даа...

You have no rights to post comments